hebrajska kafé gazeta

1 kislew 5781 (17 listopada 2020) foto: portrety pisarzy na ścianie domu w newe cedek. (wikipedia) foto: afisz reklamowy "pułku obrońców języka" w tel awiwie, pomagający zhebraizować nazwisko. rok 1929. (wikipedia) foto: skarbonka. (nostal.co.il)

1 kraj i państwo. newe cedek

w poprzednim numerze pisaliśmy o jaffie, widzianej duszą i oczami poety rafiego weicherta. zanim od jaffy przejdziemy do kolejnych miast z czasów biblijnych, zatrzymamy się obok. gdy w 1886 zburzono mury okalające jaffę i na części terenów na północ od niej wytyczono siatkę prostopadłych ulic i zbudowano parterowe (głównie) domy, z kuchniami i toaletami w każdym, dla wciąż przybywających ze świata żydów podczas tak zwanej pierwszej aliji העלייה הראשונה 1882-1903. w jaffie już nie było miejsca, czynsz podrożał, a poza tym, inicjatorzy szukali świeżego powietrza i chcieli mieć własne, żydowskie osiedle. nazwano je newe cedek נווה צדק, co w księdze jeremiasza tłumaczą: siedziba, przybytek niwa albo mieszkanie sprawiedliwości. wkrótce pojawiła się druga alija העלייה השנייה 1904-1914, dlatego w 1909 wyszła stąd inicjatywa budowy obok nowego miasta - tel awiwu. dzisiaj, po przebudowach, osiedle jest cenione i jako miejsce do życia. trwając obok tel awiwu, przypomina trochę model krakowa i jego żydowskiej dzielnicy kazimierza. zachowało się tu wiele obiektów, związanych z biografią znanych intelektualistów (anszej ruach) i pisarzy, na przykład w domu abulafii na poddaszu mieszkał (1909-1912) szmuel josef agnon, laureat literackiej nagrody nobla (1966). z kolei dom muzeum malarza nachuma gutmana (ulica newe cedek 39) był kiedyś domem rodziny szulman, a dziś zwie się domem pisarzy, bowiem w pewnym okresie mieszkali tu: josef aharonowic (redaktor i wydawca „hapoel hacair”, jego żona dwora baron (poetka) i josef chaim brener [link] (pisarz i publicysta). przy ulicy eilat 57 kawiarnia niemca lorenza była centrum kultury, gdzie w okresie mandatu zbierali się brytyjscy oficerowie. naprzeciw stoi dom, który był niemieckim konsulatem do 1942, wtedy to niemców z palestyny wygnano.

1 kraj i państwo. talmud izraelski

w poprzednim numerze wspomnieliśmy o książce מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי „megilat haacmaut im talmud israeli” (zob. fiszki) i zapowiedzieliśmy jej prezentację w kolejnych numerach, dlatego, że książka ta, to nie do przecenienia obraz obecnego stanu państwa izraela, ułożony jako analiza punkt po punkcie zawartej w deklaracji niepodległości zapowiedzi czym będzie żydowskie państwo budowane siłami syjonistów. redaktorem i autorem części artykułów jest dow elbaum, znany publicysta, autor książek i programów medialnych, i nade wszystko byłym bogobojnym (חרדי charedi), dzisiaj popularyzujący ruch judaizmu społecznego יהדות חברתית jahadút chewratít, który książkę inicjował i współwydał.

przypomnijmy – najpierw powstała miszna, która w III w. n. e. analizowała torę, a potem misznę analizowały dwa talmudy – jerozolimski (początek IV w. n. e.) i babiloński (koniec IV w. n. e.), bowiem tylko w tych dwóch lokalizacjach podjęto się wówczas tej pracy. talmud izraelski w tytule książki, nawiązuje do nich i stwarza niby-talmudyczny kanon analizy deklaracji niepodległości - niby tory, zbioru praw dnia dzisiejszego izraela. deklaracja ma dziewiętnaście paragrafów, odnoszących się do kwestii istnienia narodu, jego państwa i wartości, które im przyświecają, a redaktor wybrał z nich trzydzieści trzy hasła, którym fóżni autorzy poświęcają łącznie 173 artykuly. w kolejnych numerach będziemy skrótowo prezentować te hasła. dzisiaj wspomnijmy tylko pierwsze, do którego jeszcze wrócimy. hasło 1. to קוממיות komemiút - powstanie, trwanie, istnienie. książka chce odpowiedzieć na pytania: co to jest kraj izraela i dlaczego nie wspomniano jego granic? czy naród żydowski rzeczywiście powstał w kraju izraela? co to jest powstanie narodu i co to jego komemiút? czym się różni żyd od izraelczyka? jaka jest relacja między narodem żydowskim a krajem izraela? jaki jest jego wymiar duchowy, religijny i państwowy?

2 narody i religie. judaizm i reszta wiary. bogobojni

naczelną koncepcją judaizmu jest mesjanizm. żydzi wciąż czekają na mesjasza. oprócz garstki takich, którzy już się go doczekali, to jest uwierzyli w mesjanizm jezusa i tworzą dziś judaizm mesjanistyczny, akurat nieuznawany i wzgardzany przez „prawdziwy judaizm”. istnieje bardzo szeroki wachlarz tych judaizmów, od najbardziej zapiekłych tradycjonalistów z drobiazgowym prawem oddzielającym ich od wszystkiego - po tych, dla których judaizm jest tylko tradycją i kulturą i z tego powodu świętują z narodem i trzymają się wybranych dowolnie przykazań, z jakiegokolwiek powodu, np. poczucia przynależności do narodu i jego historii (zob. wyżej o talmudzie izraelskim) - morze judaizmów bardziej i mniej bogobojnych, syjonistów i antysyjonistów, uznających państwo izraela albo czekających aż odbuduje je mesjasz, ten prawdziwy jak sądzą, kiedy już nadejdzie.

bogobojni czyli charedim חרדים to judaizm ultraortodoksyjny. ich świat opisuje benjamin braun בנימין בראון w książce מדריך לחברה החרדית : אמונות וזרמים (przewodnik po społeczności bogobojnych : wierzenia i nurty). wśród nich też są rzecz jasna jeszcze bardziej lub mniej bogobojni. według podziału brauna istnieją dwie grupy potomków żydów europy środkowej i wschodniej, to jest chasydzi (podzieleni na mnóstwo chacerot חצרות podwórek, dworów) oraz litwacy (czyli mitnagdim מתנגדים bo się sprzeciwiali chasydom), oraz z basenu morza śródziemnego trzecia grupa: sefardyjczycy ספרדים sfaradím. poza tym są jeszcze dwie mniejsze grupy: jedna w łonie chasydyzmu - węgierska הונגרים hungarim, druga to potomkowie starej społeczności הישוב הישן haiszúw hajaszán – zwani jeruszalmim ירושלמים. kiedyś istniała też grupa potomków charedim z niemiec, ale pozostały z niej tylko resztki zwane neo-ortodoksami הנאו-אורתודוקסים neo-ortodoksim.

bezlik dziesiątków i setek chasydzkich podwórek, tłumaczy w pewien sposób, zwąc je rebustwami, anka grupińska, pisząc że to niezły biznes, w którym rabin ma prestiż, popleczników i pieniądze. wystarczy znaleźć sponsora i dobrze brzmiącą, najlepiej polską nazwę miasteczka, w którym kiedyś mieszkał jakiś rabin, jacyś chasydzi. tyle grupińska. ciśnie się refleksja, że te wszystkie kapelusze, kapoty, sznurki, pejsy, to dla młodych niezła atrakcja na przebieranki i ekstrawagancję. no i do wojska nie trzeba iść, wystarczy chodzić do jeszywy, o co mają pretensję do obywatele świeccy, dlatego wśród uczniów jeszyw bywają też żołnierze i w ogóle dziarskie chłopaki, chasydzi zwący się nowymi bogobojnymi החרדים חדשים hecharedím hechadaszím. naprawdę, w tym sektorze nie ma nudy i długo by pisać o tym barwnym świecie.

o chasydach sprzed powstania państwa izraela, z polski i reszty europy, po polsku oprócz anki grupińskiej, która się skupia na kobietach, czytajcie w książce marcina wodzińskiego, który też współopracował atlas chasydów.

3 idee. trzecia świątynia

pierwsza salomona, zburzona. druga ezdrasza i heroda, zburzona. trzecia ezechiela w planach. idea trzeciej świątyni bierze się z różnych źródeł. prorok ezechiel miał wizję świątyni. z biegiem czasu były różne projekty i dyskusje poświęcone budowie, a w IV w. n.e. nawet rozpoczęto jej budowę. i choć faktem jest, że światyni do dzisiaj nie ma, to faktem jest też istnienie dzisiaj społecznego ruchu na rzecz jej istnienia. w jerozolimie działa „instytut świątynny”, kształci się kapłanów, odtwarza stroje i przybory, instrumenty dla orkiestry lewitów, prowadzi warsztaty kadzidła i choć świątyni jeszcze nie ma, to już na przykład za sto dolarów można kupić złotą monetę z profilem donalda trumpa. w 2009 w micpe jerycho מצפה יריחו na pustyni judzkiej מדבר יהודה midbar juda powstała szkoła dla kapłanów przyszłej świątyni jerozolimskiej oraz jej kopia w skali naturalnej. w 2019 znany rabin i polityk jehuda glick, który zamierza zostać prezydentem izraela w 2021, powołał „shalom jerusalem foundation”, która ma połączyć narody świata wokół bożego błogosławieństwa, płynącego z góry świątynnej w jerozolimie.

i jeszcze – dla wszystkich, którzy wiedzą gdzie stała świątynia – otóż, to chyba nie tam. dotąd wszyscy powtarzali tę lokalizację za rabinem dawidem ben szlomo ewen zimra zwanym radbaz רדב"ז דוד בן שלמה אבן זמרא, ale dzisiaj archeolog tuwia sagiw טוביה שגיב twierdzi, że rabin mówił trochę o czym innym (ewen hasztija), a w ogóle święte świętych to trochę obok. czekajcie dalszych wieści.

4 ludzie i postaci. pod drzewkiem figowym. josef klausner

josef klausner (klauzner) יוסף קלוזנר, urodził się (1874) w olkiennikach na litwie, zmarł (1958) w jerozolimie w izraelu. urodził się jeszcze w okresie haskali הסכלה (żydowskiego odrodzenia) i żył w czasach pojawienia się i rozwoju syjonizmu (chibat cijon, achad haam, herzel), deklaracji balfoura, powstania państwa izraela. uczestniczył w kongresach syjonistycznych, działał w „chowewej cijon”, redagował „haszilóach”, pisał książki i artykuły, wykładał literaturę, studiował psychologię i mówił piętnastoma językami.

to postać ważna dla izraela - historyk i syjonista, w 1949 nawet kandydat na prezydenta państwa. ważna też dla nas – hebraista, historyk i krytyk literatury. nawiasem mówiąc dziwne, że nie zhebraizował swego nazwiska (!), jak zrobił to amos oz, dla którego klausner był wujkiem ojca.

co ważniejsze, klausner jest autorem wielu ważnych książek, wśród nich o jezusie: jeszu hanocrí: zmanó chajáw wetorató ישו הנוצרי: זמנו חייו ותורתו jezus nazarejczyk: jego czas, życie i nauka. książka ukazała się (1922) w jerozolimie, w dwa tysiące lat po śmierci jezusa w tym mieście. miała dużo wydań, cieszyła się powodzeniem, albo też, powiedzmy oględnie, nie pozostała obojętna nikomu. amos oz poświęca mu sporo miejsca w swojej książce sipur al ahawá wechószech סיפור על אהבה וחושך opowieść o miłości i mroku, pisząc między innymi „wiele lat wuj josef poświecił na pisanie książki o jezusie chrystusie, książki, w której utrzymywał – ku zdziwieniu chrześcijan i żydów zarazem – że jezus urodził się jako żyd i umarł jako żyd, i w ogóle nie zamierzał ustanawiać nowej religii. ponadto: jezus zdaje mu się być ‘człowiekiem żydowskiej etyki przez duże ce’ ”. i jeszcze, że jest książką „przedstawiającą naszego zbawiciela jako rabina reformowanego, jako śmiertelnika i zupełnego żyda, nie mającego nic wspólnego z kościołem”. oz wspomina też książkę klausnera „od jezusa do pawła”. zdaje się, że klausner zyskał wśród żydów przydomek jezusa. książkę o jezusie zdążył przeczytać także eliezer ben jehuda i kilka miesięcy przed swoją śmiercią napisać list do klausnera, w którym oprócz pochwał i konstatacji, że od teraz jest to książka podstawowa dla kolejnych badań tematu, wyraził ubolewanie, że autor użył zbyt wiele słów obcych, choć istniały ich hebrajskie ekwiwalenty. ben jehuda – wskrzesiciel hebrajskiego, mówił to swemu admiratorowi i późniejszemu przewodniczącemu komisji języka hebrajskiego. w jego życiu były też próby jakiejś działalności politycznej, ale najwyraźniej przez pomyłkę. klausner pozostał jezusem, o którym oz pisał: był człowiekiem o otwartym aż do podziwu sercu, przepełnionym samouwielbieniem i litością dla siebie, o duszy delikatnej, łaknącej szacunku, promieniującym dziecięcą radością, człowiekiem szczęśliwym, zawsze udającym nieszczęśliwca. Powodowany jakby życzliwym zadowoleniem lubił opowiadać bez końca o swoich dokonaniach, odkryciach, o swoim lunatyzmie, o wrogach, o życiowych próbach, o swoich książkach, artykułach i wykładach, które wszystkie bez wyjątku, zawsze wzbudzały „wielki hałas w świecie”, o spotkaniach, o swoich planach pracy, o swej wielkości, randze i wielkości ducha. był człowiekiem dobrego serca, rozpieszczonym egoistą, ale i słodkim, jak niemowlę, i aroganckim, jak cudowne dziecko.

o josefie klausnerze, naszej postaci spod figowego drzewka będziemy jeszcze pisać, na pewno z dwóch powodów: bo był żydem, który nie pluł na żyda jezusa i uznawał go wielkim rabinem. bo kochał język hebrajski i walczył o jego powrót do życia pośród nas. cytaty z niepublikowanego przekładu książki amosa oza: tomasz korzeniowski.

5 sfat ewer. język hebrajski. hebraizacja nazwisk

nie było jeszcze państwa, a już w palestynie zaczęto hebraizować nazwiska. ten czas, od końca XIX w. do 14 maja 1948 zwie się dzisiaj יישוב iszuw, a hebraizacja עברות iwrut. z jednej strony to wyraz ucieczki od wygnaniowej przeszłości, z drugiej miłości do języka hebrajskiego. w lipcu 1920 z polski przybyła grupa 131 żydów na czele z panem o nazwisku aba szneler, który skłonił przybyłych do spalenia paszportów i zmiany nazwiska. to była powszechna praktyka. dawid ben gurion w płońsku zwał się dawid grin, a szymon peres wcześniej zwał się perski. było kilka sposobów na tworzenie nazwiska hebrajskiego, na przykład według podobieństwa brzmieniowego albo tłumaczenia znaczenia. po powstaniu państwa zmiana nazwiska stała się już nawet kwestią narodową. ben gurion żądał, by pułkownicy zmienili nazwiska i kiedy pojawiały się opory, zdecydował, że żołnierz z obcym nazwiskiem nie może reprezentować izraela za granicą. kiedy od szefa służby bezpieczeństwa ogólnego (szin bet, szabák) zażądano hebraizacji nazwiska, ten zmienił je z: izidor rot, na: izi dorot. dzisiaj już takiego problemu nie ma. każdy nosi nazwisko jakie chce. pojawiło się za to zjawisko tworzenia imion własnych i w tym zakresie izraelczykom naprawdę nie brak inwencji, a hebrajski jest tu naprawdę wdzięcznym narzędziem. na przykład: orli – or li (światłem mi to dziecko jest), lior- li or (mi światłem to dziecko jest). na pewno wrócimy do tematu.

6 kultury i obyczaje. obrzezanie.

obrzezanie, brit milá ברית מלה, odcięcie napletka ósmego dnia od narodzin dziecka oznacza wstąpienie do przymierza, jakie abraham (ojciec narodu hebrajskiego) zawarł z bogiem, i podlega mu każde dziecię płci męskiej, pod groźbą odcięcia jego duszy od swego narodu (hebrajskiego, żydowskiego) – tak w księdze rodzaju XVII, 9-13. prawo nakazuje ojcu zadbać o obrzezanie. to jedna z powinności (przykazań) ojca wobec syna (obok nauczenia go tory, ożenienia, a nawet nauczenia pływania). jeśli ojciec nie zadba oobrzezanie, to zajmie się tym sąd zadba. a jeśli nie, to po 13 roku życia młodzieniec sam musi o to zadbać pod karą odsunięcia od społeczności. zawodowo zajmuje się tym mohel מוהל, to jedna z profesji świętych, który trzyma skalpel i operuje nim. natomiast sandak סנדק (rodzaj ojca chrzestnego) trzyma dziecko. nie ma obowiązku ani zakazu wynagradzania mohela, więc zwyczajowo dostaje około tysiąca złotych.

dzisiaj w izraelu obyczajowi temu sprzeciwia się wielu rodziców niereligijnych, którzy organizują się w stowarzyszenia. niektórzy ulegają presji otoczenia, bo co powiedzą ludzie, jak zobaczą, w przedszkolu, szkole, w wojsku. krótko mówiąc, to temat bardzo żywy i aktualny i wraz z ewolucją judaizmu (od ultra tradycyjnego po ultra liberalny) zmieniają się pogląd i praktyka obrzezania.

również jezusa, jako dziecko żydowskie, obrzezano terminowo: „gdy się spełniło ośm dni obrzezać pacholątko, i nazwano imię jego jesus”, jak tłumaczy ewangelię łukasza (II,2,21) szymon budny w 1574 roku. ósmy dzień to 1 stycznia i w kościele katolickim do czasów drugiego soboru watykańskiego tego dnia istotnie obchodzono święto obrzezania pańskiego, potem i do dzisiaj zastąpione uroczystością bożej rodzicielki maryi.

7 życie literackie. kanon hebrajskiej literatury izraelskiej

istnieje takie pojęcie jak żydowska szafa książek ארון ספרים יהודי arón sfarím jehudí i dotyczy ono tego ogromu ksiąg jakie powstały od czasu ułożenia kanonu biblii hebrajskiej. kolejne książki to komentarze do biblii - miszna משנה, komentarz do niej do gemara גמרה i one razem z innymi komentarzami to talmud תלמוד i potem wszystkie komentarze po talmudzie aż po dziś dzień. obok nich - pozostała literatura, opisująca życie żydowskie – to wszystko razem stanowi ową szafę. religijnym żydom wystarczy, ale w XVIII w. pojawili się żydzi świeccy, a z nimi pierwsza nowożytna i niereligijna powieść hebrajska – książka „miłość syjonu” אהבת ציון ahawat cijon. abraham mapu wydał ją w 1853 i tak zaingurował drugą szafę, nazwijmy ją: hebrajska szafa książek ארון ספרים עברי arón sfarím iwrí. ta szafa ma tymczasem pięć półek, które odpowiadają okresom w historii państwa. na półce zerowej (1853-1948) – literatura diaspory i palestyny w okresie iszuwu (יישוב) czyli społeczności żydowskiej przed powstaniem państwa – tworzona językiem wciąż pod wpływem biblii. mało kto pisał i mało kto mówił i używał na co dzień hebrajskiego. twórcy tego okresu: gnesin גנסין, perec פרץ, bialik ביאליק, agnonעגנון , brennerברנר , berdyczewski ברדיצ'בסקי , alterman אלתרמן . kolejna, półka pierwsza to „pokolenie roku 1948”: izharיזהר , szamir שמיר. półka druga to zmiana pokolenia - „pokolenie państwa”: amichaj עמיחי, oz עוז, sadé שדה, appelfeld אפלפלד, jehuszua יהושע, szabtaj שבתאי. półka trzecia, to „lata 50. i 60”: grosman גרוסמן, szalew שלו, librecht ליברכט, kastel-blum קסטל-בלום, keret קרת. półka czwarta to kolejne dwudziestolecia. tu robi się gęściej, więcej nowych autorów i tytułów, aż dochodzimy do dzisiejszego imperium komercji i coraz więcej dzieł, a mniej wartości w tej literaturfabrik: kusząca okładka i reklama miernoty, byle sensacji, marnego kryminału, banalnego romansu. widać to na całym świecie, więc to działa również w państwie narodu księgi, gdzie sprzedaje się w reklamie „aba beméa” czyli „tatę za stówkę” zamiast „arba beméa” „cztery za stówkę” (dziecko w reklamie nie wymawia „er”).

na szczęście w izraelu jest sporo literatury jakiej nie ma gdzie indziej. na przykład byłych bogobojnych (charedim חרדים), uciekających do tel awiwu albo ejlatu.

z okazji 70. lecia państwa (2018) media ogłosiły listę najlepszych książek. przejrzymy ją i dodamy nasze propozycje, których nie ma na listach bestselerów.

8 moral-etyka. pirkej awot

dzieje etyki i moralności hebrajskiej, zaczynają się od tory תורה, tj. pięcioksięgu mojżeszowego, gdzie obok opowieści różnej maści, są przykazania postępowania, z którymi dzisiaj trudno się pogodzić i jest wiele wskazań wciąż do przyjęcia. kiedy i kto napisał teksty tory, wiadomo jedynie w przybliżeniu i na pewno, że przed powstaniem miszny (III w. n. e.),w której znajduje się traktat pirkej awot פרקי אבות, znany po polsku jaki opowieści (sentencje) ojców (przodków). cały ten utwór w misznie powiedzmy nomen omen – traktatuje o kwestiach etyczno-moralnych, jest więc początkiem takich rozważań w judaizmie na przestrzeni dziejów.

zatem to najstarsze znane źródło do hebrajskiej myśli i czynów moralnych. ma sześć rozdziałów i sto osiem akapitów. każdy akapit ma od jednego do kilku, rzadziej kilkunastu, zdań. większość zaczyna się od imienia osoby-nauczyciela, mędrca, autora danej myśli-wypowiedzi. a tematy są naprawdę różne. niektóre stały się bardzo znane, jak refleksja hilela: jeżeli nie dla mnie, to kto dla mnie, a jeżeli ja tylko dla siebie, to kim jestem? i jeżeli nie teraz, to kiedy? albo szamaj: mów mało, czyń wiele. jest grupa akap itów rozważających cztery aspekty danego zjawiska, np. cztery charaktery, gdy mówi człowiek przeciętny: moje to moje, twoje to twoje. nieuczony: moje to twoje, twoje to moje. pobożny: moje to twoje, twoje to twoje. i zły: twoje to moje, moje to moje. na koniec jeszcze słowa hilela, taka przestroga ważna, ale kto by się przejmował: więcej mięsa to więcej robactwa, więcej interesów to więcej zmartwień, więcej kobiet to więcej czarów. prawda? kto chce wiedzieć więcej, niech poszuka książki i więcej poczyta. zobacz: fiszki.

9 nostalgie

skarbonka קופת חיסכון kupát chisachón. właściwie nie wymaga komentarza, choć budzi pewne zdziwienie. niemal wszyscy mieliśmy w domu skarbonki. ale istotnie, u nas były świnki. niekoszerne.

10 fiszki

1 עופר רגב: טיול קטן בעיר גדולה : לטייל בתל-אביב-יפו. (1999)

2 מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי : מקורות ומדרשים ספרות ומחקרים. יוצר ועורך ישראל דב אלבוים. (2019)

3 בנימין בראון: מדריך לחברה החרדית : אמונות וזרמים. (2017)

2 a. grupińska: najtrudniej jest spotkać lilit (1999)

2 m. wodziński, w. spalek: chasydyzm : atlas historyczny. (2019)

8 sentencje ojców : pikej awot. tłum. michał friedman. literatura na świecie 1984/4.

8 kolejne wydanie: literatura na świecie poza serią.

8 kolejne wydanie (z komentarzem pawła śpiewaka): wydawnictwo wam 2014

8 pirke awot: sentencje ojców. tłum. ewa gordon i sacha pecaric. (2005)