hebrajska kafé gazeta

1 nisan 5781 (14 marca 2021) foto: mełamed w samarkandzie. (wikipedia)

1 kraj i państwo. tyberiada

tyberiada, czyli טבריה tweria (na cześć cesarza tyberiusza), dzisiejsze miasto 50 tysięcy mieszkańców, leży nad brzegiem jeziora genezaret כנרת kineret i na oczach jezusa zbudował je herod antypas, ten sam, który skazał na śmierć jana chrzciciela, i był synem heroda wielkiego, z którym łączy się ewangeliczną historię rzezi niewiniątek.

obok jest kafarnaum כפר נחום kfar nachum (wioska nachuma) z ruinami synagogi zbudowanej na miejscu synagogi wiązanej z działalnością jezusa. jest świętym miastem judaizmu, obok jerozolimy, hebronu חברון chewron i safedu צפת cfat. i jednym z tak zwanych miast schronienia, obok miejsc: kedesz, golan, ramot, sychem, becer, hebron i beer szewy. początkowo miasto dla żydów było nieczyste, ale odmienił to szymon bar jochaj שמעון בר יוחאי, ten sam, od pracy nad miszną משנה, która była początkiem talmudu. w IV wieku powstały tam pierwsze kościoły, ale w VII i VIII wieku arabowie i trzęsienia ziemi dokonały zniszczenia. w wieku XVI osiedlili się tu żydzi z hiszpanii i portugalii. miasto stało się centrum żydowskiego życia duchowego. potem były czasy krzyżowców, imperium osmańskiego, druzów, beduinów, trzęsienia ziemi w XVIII w. i znów żydowskiego osadnictwa w XIX wieku. po I. wojnie światowej rządzili tam brytyjczycy, a walczyli o tyberiadę arabowie przeciw żydom. po tym jak w 1948 powstało państwo izraela i żydzi wyburzyli kilkaset domów arabskich, dopiero po 1967 rozpoczęła się intensywna zabudowa miasta. dzisiaj tyberiada jest popularnym kurortem, wczasowiskiem i ważnym celem dla turystów.

dla miłośników historii to po prostu raj. wśród obiektów – XII-wieczny kościół św. piotra w kształcie odwróconej łodzi. na dziedzińcu stoi pomnik – polski ołtarz ojczyzny z herbami polskich miast – ufundowany przez żołnierzy armii andersa w 1945 roku.

1 kraj i państwo. talmud izraelski. hasło 5: dążyli by się uchwycić

książka מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי „megilat haacmaut im talmud israeli” deklaracja niepodległości i talmud izraelski – jej piąte hasło zauważa, że naród żydowski dążył, by uchwycić się להאחז lehiachéz i trzymać się starej ojczyzny מולדת העתיקה molédet haatiká. kwestie te omawiają (a towarzyszy im wiele drobnych cytatów i między innymi wierszy natana altermana) cztery obszerniejsze teksty. piszą tam - chaim leszem: docierają do celu ich pragnień (אוחזים במחוז חפצם, zob. psalm 107,30), od redakcji: między uchwyceniem a złudzeniem (בין היאחזות לאחיזת עיניים), jehuda harel: uchwycić się nieba i żyć na ziemi (להיאחז בשמיים ולחיות על הארץ), asaf inbari: życie w narzeczeństwie (חיי ארוסין).

2 narody i religie. judaizm i reszta wiary. bogobojni, neturej karta

neturej karta נטורי קרתא po aramejsku to strażnicy miasta. najbardziej ekstremistyczna grupa bogobojnych. walcząca z państwem izraela, antysyjonistyczna, polityczna grupa ideologiczna, do której należą także antysyjoniści chasydzcy i sefardyjscy. powstali w latach trzydziestych XX wieku. ci w kraju, zwolennicy gaona z wilna, zwą się פירושים peruszim (w czasach jezusa to nazwa faryzeuszy), a ci poza izraelem to w większości chasydzi. około 400 rodzin mieszka w dzielnicy מאה שערים mea szearim w jerozolimie, około 100 w בית שמש bet szemesz, innych 100 w nowym jorku. są też w londynie. wszyscy razem walczą z państwem z prostego powodu i przekonania, że tylko mesjasz משיח maszijach, może odbudować państwo żydowskie. walczą używając przemocy fizycznej, obwieszczeń zwanych paszkwilami. walczą też z innymi grupami bogobojnych. niektórzy nawet nawołują do utworzenia państwa palestyńskiego zamiast izraela i utrzymują dobre kontakty z palestyńczykami/arabami. najbardziej wojowniczych zwą סיקריקים sykariuszami (byli tacy nożownicy w czasach jezusa. łacińskie sica, to krótki sztylet). część z nich działa też poza neturej karta. neturej karta uważają, że państwo izraela to fortel szatana.

3 idee. tag mechir

tag m(e)chir תג מחיר to metka z ceną. w izraelu tego pojęcia używają żydowscy ekstremiści na tak zwanych terenach (okupowanych) do określenia swej idei niszczenia mienia i zastraszania tamtejszych arabów. w 2013 roku benjamin netanjahu, kierując się polityką, mówił, że tag mechir nie jest organizacją terrorystyczną, ale sąd najwyższy izraela w maju 2020 orzekł, że to jest działalność terrorystyczna w ramach organizacji terrorystycznej. podpalanie aut, obraźliwe graffiti, rzucanie kamieniami i granatami gazowymi, niszczenie meczetów i mienia, podpalanie pól i gajów. kim są owi przestępcy i chuliganie? nie pochodzą ze społecznych nizin. to oczytani, głównie w torze i talmudzie, wierzący żydzi, którzy atakują arabów (a czasem nawet żydów lewicowych), nie z chęci zysku, lecz z nienawiści. a tag mechir – mówią oni - to z kolei cena nienawiści arabów do żydów i państwa żydowskiego.

4 ludzie i postaci. pod drzewkiem figowym. profesje. mełamed.

skoro żydzi to naród księgi, który nie zna analfabetyzmu, to dlaczego statut nauczyciela – mełameda – wśród żydów polskich XIX wieku – jak pisze zofia borzymińska (szkolnictwo żydowskie…) – „na ogół nie był zbyt wysoki”? instytucję mełameda, nauczania publicznego, ustanowił już niejaki יהושע בן גמלא jehoszua ben gamla, arcykapłan drugiej świątyni w I w. n.e. po opuszczeniu ziemi świętej, w diasporze na całym świecie, nauczaniem dzieci zajmował się legendarny mełamed מלמד melamed (nauczający). mężczyzna bez przygotowania pedagogicznego, zazwyczaj ktoś, komu nie powiodło się gdzie indziej. na przykład niespełniony rabin. mełamed nauczał u siebie w domu, w chederze חדר, bo cheder to po prostu pokój. uczniowie, tylko chłopcy, uczyli się hebrajskiego, tory i proroków, trochę komentarzy i miszny. w XIX wieku próbowano nauczanie w chederach poprawić, żeby mełamed był bardziej oświecony i nauczał skuteczniej. w państwie izraela zamiast chederu powstały szkoły hebrajskie, w których językiem wykładowym stał się hebrajski a nie jidysz, a do przedmiotów hebrajskich dołączono świeckie. dzisiaj mełamed to głównie cel westchnień i wspomnień literackich.

5 sfat ewer. język hebrajski. język mówiony i slang

hebrajski mówiony różni się od slangu między innymi szczególną podatnością na błędy językowe, a głównie gramatyczne. często mówiący nawet nie są ich świadomi. natomiast slang (po hebrajsku עָגָה agá) jest tam, gdzie hebrajski ucieka od biblii i talmudu, które męczą izraelczyków, jak wszystko w języku, co chce być poprawne kosztem wygody. izraelczycy zatem używają slangu i to niemal we wszystkich grupach społecznego życia: żołnierze, bogobojni, internauci, jerozolimczycy. jednym ze znanych dziennikarzy popularyzujących język hebrajski jest ruwik rosental, autor między innymi ogólnego słownika slangu מילון הסלנג המקיף milon hasleng hamakif z roku 2005. ponieważ slang wciąż się zmienia, to podobny słownik z roku 1965 מילון הסלנג הישראלי milon hasleng haisraeli, dzisiaj jest już właściwie słownikiem historii slangu. kiedy w 1989 roku pierwszy raz chodziłem ulicami tel awiwu, słyszałem między innymi jofi tofi יופי טופי w sensie ok, albo ładnie i pięknie (kiedy jest na odwrót), a dzisiaj śladu po nim nie ma.

6 kultury i obyczaje. pesach, przaśniki, jezus

jeszcze w marcu rozpocznie się święto pesach פסח. właściwie tylko pierwszy dzień to święto pesach, a kolejnych siedem dni to święto przaśników חג המצות chag hamacót. (pisaliśmy o pesach tu). jedną z plag egipskich było zabicie wszystkich pierworodnych egipcjan i kiedy śmierć szła od domu do domu, to omijała domy żydowskie. pasach פסח znaczy, że bóg przeszedł omijając (według rasziego ewentualnie znaczy też, że zlitował się). święto przaśników natomiast, bowiem, bo żydzi uciekając z egiptu nie mieli czasu zakwasić ciasta na chleb, więc upiekli tylko placki. na pamiątkę wydarzenia istnieje dziś państwowy prawny zakaz wypiekania pieczywa w czasie święta i takiego pieczywa w sklepach żydowskich w tym czasie po prostu nie ma. ale można kupić u arabów, na przykład w jaffie. judaizm mesjanistyczny, czyli żydzi uznający jezusa jak mesjasza, do święta paschy dodają jego śmierć jako odkupienie, a do święta przaśników aspekt nowego życia, otrzymanego od mesjasza.

7 życie literackie i artystyczne. kanon hebrajskiej literatury izraelskiej (4)

w 2018 radio kan bet opublikowało listę „70 lat 70 książek”, najciekawszych książek wydanych w izraelu od 1948 roku, tworząc rodzaj kanonu, który warto i wypada znać i który tu publikujemy. oto część pierwsza lat 80. publikacje przekładów polskich książek z listy zaznaczamy.

1982 amos oz עמוס עוז (1939-2018). מנוכה נכונה menuchá nechona (spokój doskonały). powieść kibucowa oza, bo napisana w kibucu, w izraelu przed wojną sześciodniową, i o fikcyjnym kibucu granot גרנות, do którego przybywa idealista, młody człowiek imieniem azaria gitlin. tytuł książki wzięty z modlitwy za zmarłych, sugeruje pojawienie się kryzysu idei ruchu kibucowego. na polski przełożyła magdalena sommer.

1988 eli amir אלי עמיר (1937). תרנגול כפרותtarnegol kaparót (kogut ofiarny). pierwsza powieść autora wykorzystuje własne doświadczenia imigranckie. bohater, nowy imigrant z iraku, to chłopiec, który usiłuje wejść w środowisko izraelskiego kibucu, ludzi dorosłych i innych dzieci z rumunii, maroka, czy polski, mimo różnic kulturowych.

1984 amos kenan עמוס קינן (1927-2009). הדרך לעין חרוד haderech lejn charód (droga do ejn charód). dziewiąta książka autora, powieść dystopijna, która zainspirowała wielu twórców. nastaje przewrót wojskowy i rafi opuszcza rodzinę w tel awiwie na rzecz kibucu ejn charod w dolinie jezreel, bo słyszał, że tam jeszcze jest wolność. ejn charod to sen i marzenie.

1985 szulamit lapid שולמית לפיד (1934). גיא אוני gaj oni (nazwa własna miejscowości). po trzech tomach opowiadań, to pierwsza powieść autorki, izraelskie przeminęło z wiatrem. poprzez życie bohaterki, dziewczyny silnej i samodzielnej, która uciekła przed pogromami w rosji, książka opowiada o ludziach pierwszej aliji (imigracji) i powstaniu miasteczka rosz pina ראש פינה, zwanego też gaj oni. inne książki lapid przełożyła na polski magdalena sommer (gazeta lokalna, 2000). oraz krew mojej konkubiny, 2003.

1986 dawid grosman דוד גרוסמן (1954). עיין ערך אהבה ajen erech ahawá (patrz pod: miłość). druga powieść grosmana. dzieje się w izraelu przełomu lat 50. i 60. i opowiada o zagładzie, o tym co było „tam”, robiąc to na swój sposób i w czterech częściach: momik (dorastający w izraelu), bruno (narrator w polsce szuka zaginionej powieści schulza), wasserman (druga wojna światowa, dziadek momika ginie w komorze gazowej), kompletna encyklopedia życia kazika (rodzaj słownika). na polski przełożyła magdalena sommer (2014).

1986 jehoszua kenaz יהושע קנז (1937-2020). התגנבות יחידים hitganwut jechidím (dosłownie: pojedyncze zakradanie się). czwarta powieść kenaza, który częściowo wykorzystał własne doświadczenia w wojskowej jednostce rekrutów gdzie są żołnierze pełno- i niepełnosprawni. powieść jest obrazem izraelskiego społeczeństwa lat 80.

1986 anton szamas אנטון שמאס (1939-2018). ארבסקות arabeskot (arabeski). po dwóch tomikach poezji i książeczce dla dzieci, to jedyna powieść szamasa, izraelskiego araba z wioski chrześcijańskiej. fikcyjna autobiografia ukazuje życie arabskiej rodziny zarazem blisko i daleko od żydowskich sąsiadów i ujawnia stereotypy, obawy i krytykę obu narodów zyjących na jednym terytorium.

8 moral-etyka. rambam księga wiedzy (część miszne tora)

mówią nań rambam, zwał się mosze ben majmon (1138-1204) i należy do grona największych myślicieli judaizmu i filozofów średniowiecza. spośród jego licznych i wielkich dzieł, wspomnijmy tu księgę miszne tora משנה תורה, powtórzenie tory (w sensie powtórnej lektury tory). jeden z jej czternastu rozdziałów to הלכות יסודי תורה halachót jesodéj torá – prawa podstaw tory, w której rambam omawia między innymi kwestie moralności i etyki.