hebrajska kafé gazeta

1 adar 5781 (13 lutego 2021) foto: bogobojni jerozolimczycy. (wikipedia)

1 kraj i państwo. safed

mało miejscowości w izraelu ma polską nazwę. jedną z nich jest safed, hebrajski צפת cfat. senne miasteczko w górach (850 m.n.p.m., najwyżej w izraelu), piękne lasy, kilka kilometrów od jeziora genezaret - hebrajskiego kineret כנרת. okolice te opisane są w nowym testamencie, stąd polskie nazwy: kafarnaum כפר נחום kfar nachum, tyberiada טבריה tweria. ale safed ma polską nazwę chyba dlatego, że w XVIII wieku przyjechali tu z polski i jej okolic pierwsi chasydzi. safed to centrum kabały i mistycyzmu, z mnóstwem bóżnic i domów nauki, a od XVII wieku święte miasto judaizmu, obok jerozolimy, hebronu i tyberiady, która też jest w tej pięknej okolicy górnej galilei. urokliwe uliczki i zaułki, kamienie pokryte trawą, w oknach starych domów starcy, patrzący na przechodniów, niektórzy z nich na pewno wypatrują mesjasza. są i meczety, bo kiedyś to była arabska osada i nie zawsze było spokojnie. krzyżowcy wybudowali zamek-twierdzę, ale dzisiaj na jej miejscu jest park. nie obyło się bez trzęsienia ziemi, które opisuje jehoszua bar-josef w grubej i pięknej epopei miasta עיר קסומה ir ksumá (czarowne miasto), od XIX wieku do powstania państwa izraela. kto nie zwiedził safedu, nie zwiedził izraela.

1 kraj i państwo. talmud izraelski. hasło 4: historia i tradycja

książka מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי „megilat haacmaut im talmud israeli” deklaracja niepodległości i talmud izraelski – jej czwarte hasło omawia stwierdzenie deklaracji niepodległości, że naród żydowski dochował wierności ziemi izraela z powodu więzi z historią i tradycją. ten związek narodu z ziemią znalazł się w centrum uwagi redaktorów deklaracji, jako podstawa usprawiedliwienia powstania państwa. związek moralny, na początku zamazany, zagmatwany, również pojawił się ostatecznie w końcowej wersji. kwestie te omawia (a towarzyszy im wiele drobnych cytatów) szesnaście obszerniejszych tekstów. między innymi anita szapira pisze o mitycznym wahadle historii i mitu (מטוטלת מיתית של היסטוריה ומסורת), rina chawlin: achad haam – tradycja jako kultura narodowa (אחד העם – מסורת כתרבות לאומית), biniamin jogaw o nowych starych świętach obchodzonych w kibucach (חגים חדשים ישנים. עיצוב התרבות בקיבוץ), czy moti zeira o tradycji pionierów (מסורת החלוצים).

2 narody i religie. judaizm i reszta wiary. bogobojni, jerozolimczycy

jerozolimczycy to bogobojni חרדים charedim, ale nie litwacy ani nie chasydzi, tylko potomkowie grupy starej społeczności, zwanej haiszúw hajaszán w jerozolimie, począwszy od XVIII wieku. zwą ich też czelmers, od zniekształconego słowa w jidysz jeruszalmers, czyli jerozolimczycy właśnie. początkowo większością byli wśród nich zydzi sefardyjscy, ale obecnie nazwa jerozolimczycy zarezerwowana jest tylko dla aszkenazyjczyków.

wywołują sympatię i kpinę zarazem. tak jak dla izraelczyków bogobojni to typ starego żyda, tak dla bogobojnych jerozolimczycy to typ starego żyda, któremu przypisuje się wizerunek nadmiernego tradycjonalisty, postaci nędznej i próżniaczej i dodają prostackie myślenie i przemądrzałość. oni sami z faktu bycia starymi żydami są dumni. nadto widzą siebie jako iskry/głownie starożytnej erec-izraelskości, trwającej mimo naporu imigrantów i świeckości. od XIX wieku uważa się ich za fanatyków religijnych, ale takimi nie są.

3 idee. syjonizm

syjonizm, syjonizm, syjonizm. właściwie, co to znaczy? syjonizm to izrael? idea syjonizmu miała wspierać powstanie żydowskiego państwa, nieważne gdzie by to miało być. planowano w ugandzie albo gdzie indziej, ale ostatecznie stanęło na ziemi świętej. nowe państwo nazwano państwem izraela (przydomek izraela dostał jakub, syn izaaka, jak pamiętamy). w sumie, syjonistą może być każdy, niekoniecznie żyd, kto popiera ideę. nazwa od słowa ציון cijon, co jest jednym z siedemdziesięciu imion jerozolimy, gdzie jest góra syjon הר ציון har cijón. ale była też inna koncepcja syjonizmu, bez ziemi – syjonizm duchowy propagował aszer cwi gincberg, znany jako achad haam, intelektualista żydowski (1856-1927), który chciał, by swój syjon żydzi przeżywali na wygnaniu. więcej o syjonizmie już pisaliśmy.

4 ludzie i postaci. pod drzewkiem figowym. jeszajahu leibowic

jeśli chcecie zrozumieć dzisiejszy izrael albo rozprawiać o jego naturze, a nie słyszeliście o jeszajahu leibowicu, to jesteście w trudnym położeniu, podobnie jak w trudnym położeniu sam leibowic stawiał społeczeństwo izraelskie. ten naukowiec (chemik, biochemik, neurofizjolog) i filozof (1903-1994) – „gniewny prorok rządów izraelskich” - to postać absolutnie nietuzinkowa w kraju, do którego przyjechał w 1935. urodzony w rydze i solidnie przygotowany na europejskich uniwersytetach. już maturę uzyskał nietypowo, bo bez przygotowania szkolnego.

starczy spojrzeć na tytuł jednej z książek o nim - „dlaczego boimy się jeszajahu leibowica” (1995), w której mówi na przykład: nie jestem pewien przyszłości narodu żydowskiego. leibowic zwie ich judeo-nazistami.

od 1954 do śmierci wydał czternaście książek 2001, a w kolejnych dziesięciu latach ukazało się jeszcze drugie tyle, w tym rozmowy z leibowicem i redagowane przez innych. już same tytuły sprawiają, że jest o czym myśleć: tora i przykazania dzisiaj (תורה ומצוות בזמן הזה), ciało i dusza – problem psycho-fizyczny (גוף ונפש - הבעיה הפסיכו-פיזית), granice rozumu : o myśli, wiedzy i wierze (מגבלות השכל: על מחשבה, מדע ואמונה), spór o wiarę i filozofię (ויכוחים על אמונה ופילוסופיה). ale dotąd tylko jedna ukazała się w polsce: pięć ksiąg wiary (ויכוחים על אמונה ופילוסופיה), którą z hebrajskiego przełożyła marzena zawanowska. tytułowe księgi wiary, to nie pięć ksiąg tory, bo z niej tylko księga rodzaju (czyli skąd wziął się człowiek i jak pojawił się bóg). pozostałe, też z biblii, to księga hioba (jak człowiek zaufał bogu) oraz księga koheleta (jak człowiek zauważył, że bóg nie zapewnia mu szczęścia). i jeszcze dwie: jedna - przewodnik błądzących (autor, mosze ben majmon, szuka dla boga miejsca w nowym świecie). druga – ścieżka ludzi prawych (sprawiedliwych, w której mosze chaim luzzatto pokazuje jak, mimo wszystko człowiek może znaleźć właściwą drogę).

5 sfat ewer. język hebrajski. instytucje języka

kiedy żydzi zrozumieli, że nie chcą już w kółko powtarzać na wygnaniu „przyszłego roku w jerozolimie”, wtedy powstali i ruszyli do jerozolimy. dołączyli do nich syjoniści, którzy początkowo, wbrew swej nazwie, szukali miejsca na żydowskie państwo nawet poza syjonem, to jest poza miejscem, które kiedyś opuścili, ale ostatecznie nowe państwo żydowskie powstało właśnie tam. wśród elementów, które miały spajać przybyszów z różnych stron świata i nie zawsze podobnych do siebie, była genealogia, wyznawana religia oraz wspólny język. język początkowo oczywiście nie był wspólny, bo żydzi mówili wówczas wszystkimi językami świata, a najmniej właśnie hebrajskim. modlili się po hebrajsku, czytali święte księgi hebrajskie, ale życie codzienne i świeckie, dźwięczało wieżą babel, językową kakofonią. część przybyszów była nawet analfabetami, więc trzeba było nauczyć czytać, pisać i mówić po hebrajsku ich oraz całą resztę lingwistów. ale, jak uczyć i jak mówić językiem, który jak mówią „był martwy” blisko dwa tysiące lat? oczywiście potrzebny był tu dobry plan i sprawne instytucje. o dziejach języka pisaliśmy w pierwszym numerze [czytaj tu]. w 1886 w riszon lecijon otwarto pierwszą szkołę z hebrajskim językiem wykładowym. dwa lata później powstało hebrajskojęzyczne przedszkole. dzisiaj instytucji języka hebrajskiego nie brakuje (wydawnictwa, prasa ,radio, telewizja, internet, kino, teatr, szkoły wyższe i najniższe), kraj żyje w każdym aspekcie po hebrajsku, język rozwija się samoistnie, również we wszystkich odmianach slangu. można by zapytać, czy ktoś lub coś jest w stanie nad tym zapanować, pokierować. wprawdzie działa akademia języka hebrajskiego (między innymi powołuje do życia nowe wyrazy), ale ludzie nie czują się zobowiązani do absolutnego przestrzegania jej norm. do izraela przyjeżdżają wciąż nowi imigranci, na których z urzędu czekają ulpany. na stronie ministerstwa imigracji i absorpcji można znaleźć kontakt do 65 ulpanów hebrajskiego, a nie brak zainteresowanych nauką hebrajskiego także wśród turystów.

6 kultury i obyczaje. purim

święto purim bazuje na biblijnym zwoju estery: dawno temu w persji/babilonii urzędnik królewski imieniem haman uznał, że naród żydowski jest zły i uzyskał zgodę króla na wymordowanie wszystkich żydów. żydzi ukrywali swą żydowskość, a wśród nich była estera, która wkradła się w łaski króla i została jego żoną. gdy haman zbudował dla żyda mardocheusza szubienicę, a król obiecał spełnić życzenie ester, na szubienicy zamiast mardocheusza, powieszono hamana. król wydał też dekret, pozwalając żydom na zemstę za plany hamana. wszystkich nie-żydów ogarnął strach (8,17) i kiedy trzynastego adar żydzi już mieli zginąć, stało się odwrotnie. krew polała się obficie (9,1-16). setki i tysiące w tym dziesięciu synów hamana zginęło. nazajutrz nadszedł dzień czternastego adar – czas świętowania. żydzi jedli, pili, słali sobie podarki i wspierali ubogich. i tak po dziś dzień obchodzą święto odwrócenia losów (purím פורים) – gdy zamiast zginąć, sami wymordowali innych. zamiast ofiarami, zostali mordercami. ich potomkowie tego dnia co roku w wesołym karnawale tańczą, jedzą i piją według zwyczaju ad lojadá, aż człowieku nie wiesz kto mordechaj a kto haman. szczególnie dzieci lubią karnawałowe przebieranki i słodycze.

7 życie literackie i artystyczne. kanon hebrajskiej literatury izraelskiej (3)

w 2018 radio kan bet opublikowało listę „70 lat 70 książek”, najciekawszych książek wydanych w izraelu od 1948 roku, tworząc rodzaj kanonu, który warto i wypada znać i który tu publikujemy. w tej części lata 70. publikacje przekładów polskich książek z listy zaznaczymy.

1971 agnon עגנון (1932-1987). שירה szira (szira). piąta i ostatnia powieść agnona, opowiada historię profesora z jerozolimy, którego żona ma rodzić i trafia do szpitala, a on zajmuje się głównie pielęgniarką żony. przy okazji poznajemy życie jerozolimy lat 30., z jej mieszkańcami – starymi i młodymi, żydami, arabami, brytyjczykami, wierzącymi, ateistami i zaprzańcami.

1971 amalia kahana-karmon עמליה כהנא- כרמון (1926-2019) ירח בעמק איילון (księżyc w dolinie ajalonu). kryzys małżeński. aszer walczył z brytyjczykami, a teraz jest przedsiębiorcą skupionym na sobie.

1972 szulamit harewen שולמית הראבן (1930-2003) עיר ימים רבים (miasto dni wielu [stare miasto]). jerozolima okresu mandatu brytyjskiego, w której razem żyją żydzi, arabowie i brytyjczycy. portret dwóch rodzin żydowskich – jednej sefardyjskiej z hiszpanii i jednej aszkenazyjskiej z frankfurtu.

1974 jeszajahu koren ישעיהו קורן (1940). לוויה בצהרים (pogrzeb w południe). o mężatce, znudzonej i samotnej, wyobcowanej z otoczenia. kończy się niedobrze.

1976 ichcak ben-ner יצחק בן-נר (1937) שקיעה כפרית (wiejski zachód słońca). tom opowiadań. obraz izraelski okresu między wojną sześciodniową a wojną jom kipur. opowiadanie „nicole” po polsku ukazało się w antologii „powiedział między innymi…”, gdzie wszystkie opowiadania przełożyła renata jabłońska.

1977 jaakow szabtaj יעקב שבתאי (1934-1981). זכרון דברים (pamięć rzeczy/słów). do dzisiaj są pisarze piszący po szabtajowsku. ta powieść długich zdań bez znaków interpunkcyjnych opowiada o tel awiwie lat. 70. i przypadkach trzech przyjaciół w okresie kryzysu wieku, w połowie życia. rozwiedziony cezar, przebierający w kochankach. goldman, rozwiedziony i samotny, szuka sensu życia. israel, kawaler, muzyk, obojętny i milczek.

1977 a.b. jehoszua א"ב יהושע (1936) המאהב (Kochanek). po pięciu tomach opowiadań, to pierwsza powieść autora. sześć monologów sześciu postaci, żydów oraz młodzieńca arabskiego (w imię idei autora wprowadzania arabów do hebrajskiej literatury żydowskiej). powieść zaczyna się w dzień wybuchu wojny jom kipur. polski przekład: magdalena sommer (2005).

1977 jotam ruweni יותם ראובני (1949). בעד ההזיה (Czas halucynacji). Opowiadania. Temat dotąd niemal nieobecny w tej literaturze – homoseksualizm. Rodzaj wyznania autora. Jest w niej wątek Pier Paolo Passoliniego.

1977 sami michael סמי מיכאל (1926). חסות (Opieka). Urodzony w Iraku żydowski pisarz, jako jedyny bodaj w izraelu ukazuje arabów w pełni, w ich złożoności i bez stereotypów. żydówka szula, komunistka, ukrywa w domu arabskiego poetę w czasie, gdy jej mąż idzie na wojnę jom kipur.

1978 dawid schütz גוג שייץ (1941-2017) העשב והחול (trawa i piasek). debiutancka i autobiograficzna powieść autora urodzonego w niemczech, opowiada o rodzinie, w której matka porzuciła dziecko w czasie wojny.

8 moral-etyka. awraham ibn ezra: jesod mora wesod tora

awraham ibn ezra אברהם אבן עזרא (1089-1164 lub 1167), biednym podróżnikiem był, w hiszpanii, włoszech, francji, anglii żył, odwiedził też afrykę, egipt, palestynę. i w babilonii był. pisał zatem głównie w podróży, a do jego ważniejszych dzieł należy komentarz do tory. pisał też o hebrajskiej gramatyce. o niej jeden rozdział (wszystkich jest dwanaście) znalazł się też w książce, o której tu piszemy יסוד מורא וסוד תורה jesód morá wesod torá – fundament bojaźni i tajemnica tory. kwestie moralności są w niej w sumie tylko częścią tematu, bo główny to przykazania.

9 słówka i zwroty

historia היסטוריה historia | masoret מסורת tradycja | charedím חרדים bogobojni | haiszúw hajaszán הישוב הישן stara społeczność | leszaná habaá biruszlajim לְשָׁנָה הַבָּאָה בִּירוּשָׁלַיִם przyszłego roku w jerozolimie | ad lo jadá עד לא ידע aż nie wiadomo (kto jest kim).