top of page
ogrody bahaitów.jpg

​​hebrajska kafé gazeta nr 8

1 ijar 5781 (13 kwietnia 2021)  foto: hajfa. widok z ogrodów bahaitów na dzielnicę niemiecką. (wikipedia)

1 kraj i państwo. hajfa

 

mówi się, że w jerozolimie ludzie się modlą, w tel awiwie bawią, a w hajfie pracują. ale hajfa, trzecie co do wielkości miasto izraela (ponad 250 tysięcy mieszkańców), nie jest szarym i smutnym, przemysłowym i robotniczym miastem. hajfa ma morskie wybrzeże z plażami i piękny górzysty łańcuch karmelu. ma biedniejsze dzielnice na dole i zamożne na górze. ma historyczną dzielnicę niemiecką המושבה הגרמנית hamoszawá hagermanít, skąd w okresie trzeciej rzeszy wypędzono jej mieszkańców, ma żydów, arabów, chrześcijan. istnieje tu teatr, kilka muzeów (m.in. sztuki japońskiej), zoo i ogród botaniczny. do hajfy przyciąga turystów światowe centrum bahaitów ze świątynią i jej ogrodami opadającymi ze zbocza ku morzu. w hajfie jest także klasztor karmelitów stella maris (dzieje karmelitów tu się zaczynają i tu w jaskini mieszkał prorok eliasz). na zboczach góry rosną drzewa narodowego parku, tworząc obszar zwany małą szwajcarią. w mieście istnieje jedyna w izraelu kolejka podziemna. hajfa nie jest miastem biblijnym i nie ma tam o niej wzmianki, ale już w talmudzie babilońskim jest i to w związku ze ślimakiem, jako źródłem rzadkiego barwnika. pochodzenie nazwy nie jest pewne (może to חוף יפה hof jafe piękne wybrzeże, a może to כייפא kajfa od imienia kajfasza, wielkiego kapłana, tego od annasza, jak twierdzili chrześcijańscy pielgrzymi.

 

1 kraj i państwo. talmud izraelski. hasło 6: ostatnie pokolenia

 

książka מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי „megilat haacmaut im talmud israeli” deklaracja niepodległości i talmud izraelski – szóste hasło: בדורות האחרונים שבו לארצם בהמונים, וחלוצים, מעפילים ומגינים ostatnie pokolenia wracają  na swą ziemię tłumnie, (jako) pionierzy, nielegalni imigranci i obrońcy. trzy artykuły: 1) awi bareli  :אבי בראלי polityka ben guriona wobec mas i pionierów הפוליטיקה העממית והחלוצית של בן-גוריון hapolítika haamamít wehachalucít szel ben-gurion. 2) muki cur מוקי צור: tłum pionierów i elita emigrantów המון החלוצים ואליטה של מהגרים hamón hachalucím weelita szel mehagrím. 3) dani gutwajn דני גוטויין: o sprzecznościach między pionierami a socjalizmem w ruchu pracy על הניגוד בין חלוצים לסוציאליזם בתנועת העבודה al hanigúd bejn chalucím lesocjalizm batnuát haawodá. prócz artykułów krótkie notki, cytaty, między innymi: jehuda halewi, majmonides, bachia ibn pakuda, zeew żabotyński, dawid ben-gurion.

 

2 narody i religie. judaizm i reszta wiary. bogobojni, sefardyjczycy

 

z trzech głównych grup bogobojnych חרדים charedim, pisaliśmy już o chasydach חסידים chasidim i litwakach ליטאים litaím. także o jerozolimczykach ירושלמים jeruszalmim, w tym o ekstremistyczna grupie נטורי קרתה neturej karta (strażnicy miasta). dzisiaj o sefardyjczykach ספרדים sfaradim, co dopełnia ten zarys tego środowiska bojących się i drżących z szacunku przed bogiem, a stanowiących 8% ludności izraela. (inne 10% praktykuje judaizm inaczej, 23% traktuje judaizm jako swoją kulturę, 40% nie wierzy w boga, 14% to muzułmanie, 2% druzowie, 2% chrześcijanie, 1% jeszcze inni – według badań pew research center).

sefardyjczycy, to żydzi, którzy po tak zwanym wygnaniu (bo są teorie, że opuścili kraj dobrowolnie), do czasów powstania izraela w 1948 przechowali się w basenie morza śródziemnego, a nazwę wzięli od hebrajskiego ספרד sfarád – hiszpania, zwana w taludzie też aspamia אספמיה. sefardyjczycy bogobojnymi w naszym rozumieniu stali się właśnie dopiero w izraelu. zachowali swą częściową, orientalną, odmienność kulturową, włącznie ze zwyczajami, nawykami i przekonaniami religijnymi, czego wyrazem są dodatkowe oprócz aszkenazyjskich, właśne święta, obyczaje i ceremonie, własny modlitewnik (נוסח ספרדי nusach sfaradi, wersja sefardyjska) i trochę odmienna obsługa tory i stosunek do praw (np. w dziele josefa karo - szulchan aruch (stół zastawiony) nie ma odniesienia do geografii i kultury europejskiej, aszkenazyjskiej, dlatego mojżesz isserles z krakowa dopisał do stołuמפה  mapá (obrus) ze stosownymi prawami euroepejskimi. podobno obaj zaczęli niezależnie pisać zbiór praw, ale karo skończył wcześniej, zawłaszczył stół i został isserlesowi tylko obrus.

kształtowanie się sefardyjczyków bogobojnych rozpoczęło się jeszcze na wygnaniu (irak, syria, tunezja). już w palestynie w 1923 powstała jeszywa porat josef פורת יוסף porát joséf w dzielnicy żydowskiej jerozolimy,a obecnie jeszywa działa też w dzielnicy geula. znaczenie nazwy jeszywy: józef to drzewo obfite w owoce (rdz. 49:22).

 

3 idee. sitra achra

to aramejskie pojęcie סטרא אחרא znaczy - druga strona. zadomowiło się kabale (w księdze hazohar הזוהר i tylko w niej), by przypominać, że oprócz boga i jego świata, jest też ta druga strona – świat demonów, grzechu i zła. bóg wypełniający sobą cały wszechświat, gdy chciał stworzyć nasz, ludzki świat, musiał się trochę skurczyć, co demon wykorzystał, anektując trochę przestrzeni. według innej wersji, nastąpiła katastrofa i rozbiły się naczynia z boskim światłem, a skorupy קליפות klipót rozsypały się po świecie, stając się owym demonicznym złem. w świecie sitra achra rządzi samael i lilit, a istnieje on dzięki uwięzionym między skorupami iskrom boskiego światła. zadaniem człowieka jest te iskry uwolnić i pozbierać, dzięki czemu sitra achra, zła strona świata zniknie, razem z nim bałwochwalstwo עבודה זרה awodá zara, szatan שטן satán, anioł śmierci מלאך המוות malách hamáwet, a także magia, diabły, zjawo-duchy, satyr, pradawny wąż, nekromancja, król gojów itd.

 

4 ludzie i postaci. pod drzewkiem figowym. israel juwal

                           

israel jaakow juwal ישראל יעקב יובל, historyk, urodził się w kibucu שדה אליהו sde elijahu w 1949 i wtedy z rodzicami przeniósł się do tel awiwu, gdzie uczył się w jeszywie היישוב החדש haiszúw hechadász i do 1973 w jerozolimskiej ישיבת הכותל jesziwát hakótel, należącej do typu jeszyw łączących naukę ze służbą w wojsku. po tym rozpoczął naukę na uniwersytecie hebrajskim w jerozolimie – historię narodu żydowskiego i dziejej myśli żydowskiej. w tym też czasie יצא בשאלה jacá beszeelá - wyszedł ku pytaniu - co oznacza, że opuścił kręgi religijne. mieszkając dwa lata w koln, ucząc się niemieckiego i historii niemiec, napisał doktorat (1985) o żydach w niemczech późnego średniowiecza i to zagadnienie zajmowało go w późniejszych badaniach. w swoich pracach dowodzi, że konfrontacja żydów z chrześcijaństwem była siłą napędową judaizmu w czasach midraszu i talmudu. interesował się życiem religijnym, intelektualnym, rodzinnym, a także ich relacjami z otoczeniem chrześcijańskim od pierwszego wieku naszej ery aż do końca średniowiecza. o tych relacjach napisał swoją drugą książkę  שני גויים בבטנך: יהודים ונוצרים – דימויים הדדיים – dwa narody w twoim łonie : żydzi i chrześcijanie, wzajemne podobieństwa (2000). jeszcze przed doktoratem kwestionuje juwal przyjęty pogląd, jakoby żydowskie życie małżeńskie było trwałe i bez rozwodów i twierdzi, że wśród niemieckich żydów końca średniowiecza procent rozwodów był najwyższy. w 1986 juwal ogłosił  tekst z drugiej połowy XIV w., którego autorem miał być żyd  מין השורה min haszurá ( dosł. z szeregu, czyli przeciętny) i określił tekst jako האוטוביוגרפיה האשכנזית הקדומה ביותר haotobiográfia haaszkenazít hakedumá bejotér najstarsza aszkenazyjska autobiografia, co jest rzadkością wśród żydów tego okresu. w swojej pierwszej książce (חכמים בדורם... mędrcy z południa), juwal bada skąd się wzięli na świecie rabini jako profesja i jak zyskali uznanie i posłuch wśród żydów. w swych artykułach pisał też, że żydzi bardzo się cieszyli na wieść o husytach i tym rozłamie w kościele, a także obala mit o ataku krzyżowców na żydach, którego nie było, omawia istotę podziału rabinów komentatorów ראשונים riszonim pierwszych i אחרונים acharoním ostatnich. w artykule z 1993 zajmuje się עלילות הדם  alilót hadám oskarżeniami żydów o mord rytualny. w 2005 juwal weryfikuje mit o wygnaniu żydów z ziemi świętej po zburzeniu świątyni w roku 70 n.e., bo to nie syjoniści tak twierdzili, ale już w średniowieczu żydzi podtrzymali chrześcijańską opowieść o wygnaniu jako karze za ukrzyżowanie, co pozwoliło rozwijać opowieść o rychłym nadejściu mesjasza, który zawróci żydów do domu. w latach 1998-2008 juwal prowadził projekt germiania – judaica i jako historyk dziejów żydowskich, niewątpliwie zasługuje na większą uwagę.

 

5 sfat ewer. język hebrajski. styl jerozolimski

 

prawda to częściowa, że język hebrajski dwa tysiące lat był martwy i dopiero eliezer ben jehuda i inni doprowadzili do jego wskrzeszenia na tle rodzącego się syjonizmu i imigracji żydów do palestyny, bowiem żydzi hebrajskiego wciąż używali w życiu religijnym i hebrajskim cały czas mówili, nawet jeśli w zakresie bardzo ograniczonym. tak też było w jerozolimie, gdzie w XIX wieku był w użyciu hebrajski ubogi i prosty, który dla eliezera ben jehudy i kilku pisarzy i dziennikarzy z jego kręgu, stał się punktem wyjścia dla rozwinięcia stylu miejscowego zwanego jerozolimskim. ben jehuda rozumiał, że nie wystarczą nowe słowa, by uzupełnić biblijny teazurus i że potrzebne jest tworzenie nowych tekstów publicystycznych i literackich, by pokazać, że po hebrajsku można pisać stylem żywym i naturalnym, a także podobnie mówić, zgodnie z potrzebami współczesnego społeczeństwa. można mówić bez biblijnej poetyckiej kwiecistości, bez wzorców wziętych z midraszów. ostatecznie nie do końca udała się idea stworzenia języka dla ludzi, a nie aniołów. jednym z podstawowych problemów była nadreprezentacja nowych słów i może jednak nikomu niepotrzebne tu od setek lat literackie uszlachetnienie żargonu, służącego dostatecznie w codziennej mowie jego użytkowników.

 

6 kultury i obyczaje. dzień niepodległości

 

niepodległość państwa izraela. świętowana według kalendarza żydowskiego od 5 dnia miesiąca ijar 5708 roku (14 maja 1948). wtedy w tel awiwie żydzi zadeklarowali powstanie nowego państwa. obchody tegoroczne 3 ijar (15 kwietnia 2021), żeby nie było w sobotę. mijają 73 lata istnienia żydowskiej siedziby narodowej, w której mieszka ponad sześć milionów żydów (ponad osiem milionów wciąż poza izraelem) i wciąż nierozwiązany został główny problem. sprzeciw i niechęć do żydowskiego państwa ludności arabskiej, która do tej pory żyła w palestynie, zarządzanej przez kolejnych gospodarzy, ale nigdy to nie byli żydzi. rozwiążania konfliktu póki co nie widać ani na co dzień ani od święta. sam konflikt ma oczywiście dwie strony i obie strony mają dwa oblicza. tyle, że nierówno oświetlone. amos oz (światło pokoju), znany w polsce jako odnoszący sukcesy prozaik, jest tu dużo mniej znany jako eseista i reporter piszący o tym konflikcie, choćby w książce בעצם יש כאן שתי מלחמות beécem jesz kan sztej milchamot – właściwie są tu dwie wojny (2002), a w swoim ostatnim wykładzie, wydanym w 2019, rok po śmierci autora, w formie książeczki כל החשבון עוד לא נגמר kol hacheszbón od lo nigmár cały rachunek jeszcze nie zamknięty,  oz pisze, że palestyńscy arabowie walczą przeciw żydom w dwóch równoległych wojnach. pierwsza to słuszna walka o własne arabskie państwo, druga niesłuszna o unicestwienie żydowskiego własnego państwa. żydzi razem stają w obronie swojego państwa (poza ekstremistami jak neturej karta – pisaliśmy już o nich), ale są podzieleni co do walki arabów o państwo arabskie. poza zwolennikami hasła dobry arab to martwy arab, są żydzi popierający ideę dwóch państw, czy też istnienia państwa dwunarodowego. co więcej, są żydzi, którzy widzą żydowski rasizm i brudną walkę przeciw arabom. swe poglądy i działalność wyrażają poprzez takie choćby organizacje jak שוברים שטיקה  szowrím sztiká (przełamujemy milczenie), zbierająca informacje o nietetycznym postępowaniu izraelskich żołnierzy na terenach okupowanych, dążąc do zniesienia ich okupacji przez izrael. oczywiście, to nie są tematy na główne strony izraelskich mediów, tym bardziej nie na takie święta jak niepodległość izraela.

 

7 życie literackie i artystyczne. kanon hebrajskiej literatury izraelskiej (5)

 

w 2018 radio kan bet opublikowało listę „70 lat 70 książek”, najciekawszych książek wydanych w izraelu od 1948 roku, tworząc rodzaj kanonu, który warto i wypada znać i który tu publikujemy. oto część druga lat 80. publikacje przekładów polskich książek z listy zaznaczamy.

1986 sawion librecht סביון ליברכט (1948). תפוחים מן המדבר tapuchim min hamidbar (jabłka z pustyni). pierwszy zbiór opowiadań autorki. obraz ówczesnej społeczności izraela, od bogobojnej żydówki do swieckiego kibucnika.

1987 rut almog רות אלמוג (1936). שושרי אויר szoszrej awir (korzenie powietrza). siódma książka autorki to powieść edukacyjno-podróżnicza. bohaterka śledzi dzieje swej rodziny z rosji na początku syjonizmu i postanawia uwolnić się od tego dziedzictwa, w końcu wyjeżdża do europy.

1987 sami michael סמי מיכאל (1926). חצוצרה בואדי chacocrá bewaadi (trąbka w waadi). autor urodzony w iraku autor (zob. rok 1977). jego siódma książka. do domu bohaterki, chrześcijańskiej arabskiej dziewczyny, piętro wyżej, wprowadza się młody chłopak, imigrant z rosji. pojawia się miłość między nimi. żydowski chłopak idzie na front libański, a arabska dziewczyna prasuje jego mundur. czekając na powrót odkrywa, że jest w ciąży.

1987 natan szacham נתן שחם (1925-2018). רביעית רוזנדורף rewiját rosendorf (kwartet rosendorfa). osiemnasta powieść autora. historia żydowskich muzyków i pisarza, uciekających z niemiec do palestyny. w kolejnych rozdziałach każde z nich opowiada historię swego życia.

1988 meir szalew מאיר שלו (1948). רומן רוסי román rusí (rosyjski romans). trzecia książka dla dorosłych autora. dzieje rolników, pierwszych osadników w dolinie jezreel, opowiadanych oczami dziecka sieroty, którym opiekuje się dziadek, rodzaj fantastycznej mitologii syjonistycznej, obraz rozpadu etycznych wartości osadników.

1989 joel hofman יואל הופמן (1937). ברנהרט bernahrdt. trzecia powieść autora, który swą oryginalnością zaskoczył ówczesnych czytelników, również formą druku: kolumny tekstu na lewych stronach z dużymi marginesami, strony prawe puste. po śmierci żony, bohater zamyka mieszkanie i wynajmuje pokoik z łóżkiem i zlewem. pojawiają się inne postaci powieści i ich historie w jerozolimie lat 1938-1946.

 

8 moral-etyka. kalonimus ben kalonimus: ewen bochen

 

kalonimus ben kalonimus קָלוֹנִימוּס בן קָלוֹנִימוּס (1286/7 - 1328) francusko-włoski mędrzec, poeta, tłumacz, autor dzieła ewen bochen אבן בוחן (kamień probierczy), którego wersja, odnowiona przez awrahama meira habermanna (z żurawna w galicji) ukazała się w 1956. jest to satyryczna proza rymowana, krytykująca niemoralność i niereligijne zachowania współczesnych autora. w rozdziale dobry los kobiety מה טוב גורלה של אשה mężczyzna narzeka do boga, że nie uczynił go kobietą. inne rozdziały to: purim פורים. pyszałek z powodu genealogii המתפאר ביחוס אבותיו hamitpaér beichús awotáw, lekarz הרופא harofé. poeta המשורר hameszorér. miałkość תפלה tfelá. kalonimus napisał też między innymi list o moralności אגרת מוסר igeret musar, dla swego syna.

bottom of page