hebrajska kafé gazeta

1 tiszri 5781 (19 września 2020) foto: okładka biografii jehudy amichaja.

1 kraj i państwo

pierwszy dzień miesiąca tiszri to nowy rok 5781. henry kissinger w 2012 oświadczył, że w ciągu dziesięciu lat nie będzie izraela, nie będzie kwestii izraela na bliskim wschodzie. czas pokaże dlaczego arabowie w zjednoczonych emiratach arabskich i bahrajnie, mimo istniejącej umowy ligi arabskiej w kwestii nieuznawania żydowskiego państwa w palestynie, deklarują pokój z izraelem.

od powstania państwa izraela 14 maja 1948 do 19 września 2020 minęły 26426 dni. dużo czy mało? piszący te słowa istnieje 23717. 2709 dni krócej. niewiele, prawda? według kalendarza żydowskiego świat istnieje ledwo 5781 lat. nie dużo, prawda? gdy narodził się jezus w betlejem (bet lechem), świat miał ledwo 3761 lat. w porównaniu ze wszechświatem niewiele, prawda? a gdy zacząć liczyć pokolenia, jakie nas dzielą od tego dnia, okaże się, że jest ich niewiele.

to wszystko potwierdza, że czas nie ma żadnego znaczenia. nawet nie wiadomo ile go minęło od działalności mojżesza. jeśli mojżesz w ogóle istniał i działał, to może XXXIV wieki. i tak nie rozumiemy czasu. ale wiemy, że starczy jedno pokolenie na widoczne i znaczące przemiany.

państwo izraela odrodzone po dwóch tysiącach lat, zmieniło się znacząco od chwili narodzin. od upadku państwa żydowskiego po zburzeniu świątyni w jerozolimie w 70 r. n. e. i znalezieniu się żydów poza obiecaną przez boga w biblii ziemią izraela, żydzi, aby powrócić do domu, mieli dwie opcje i tymi opcjami się podzielili: jedni (religijni) czekali na mesjasza, który odbuduje państwo. drudzy nazwali się syjonistami (od mitycznej góry syjon) wśród nich byli tak religijni jak świeccy. razem wzięli sprawy w swoje ręce. państwo powstało, ale już od dawna gospodarzami tej ziemi czuli się arabowie. właściwie, w 1948 miały powstać dwa państwa dla dwóch narodów. arabowie jednak nie przyjęli oferty i wytoczyli wojnę przeciw państwu żydów. potem były kolejne wojny, żydzi nie tylko nie oddali państwa, ale jeszcze zajęli dodatkowe tereny.

po latach mamy więc w izraelu konflikty wokół kwestii państwa żydowskiego – są żydzi i arabowie i za i przeciw, wokół koncepcji państwa palestyńskiego – arabowie za, żydzi za i przeciw. powstało pytanie: dwa państwa czy jedno wspólne. konflikt terenów (tzw. zajętych, okupowanych) – część żydów chce je utrzymać, ale część chce oddać. problemom tym towarzyszą dziesiątki kwestii społecznych, politycznych, religijnych i innych, wśród samych żydów. rozziew ekonomiczny społeczeństwa, przywileje dla obywateli religijnych. podziały kulturowe i międzykulturowe żydów świeckich z europy zachodniej (jekim) i wschodniej (rosja), krajów basenu morza śródziemnego, żydów religijnych z kręgu aszkenazyjskiego (pogardliwie wuswusim, mają swojego rabina głównego) i sefardyjskiego (pogardliwie czachczachim, też mają swojego rabina głównego), że już nie wspomnimy o dziesiątkach ugrupowań niechasydzkich i chasydzkich, ich rabinów i podwórek (rebustw, tego ciekawego terminu użyła anka grupińska). rozdzierające podziały polityczne doprowadziły do tego, że po ostatnich wyborach w izraelu jest dwóch premierów (do rządzenia na zmianę). obrazu dopełniają kłopoty zdrowotno-społeczno-ekonomiczne z pandemią koronawirusa, które do czego doprowadzą, nie wiadomo.

w pięknym geograficznie, topograficznie i historycznie kraju jest wszystko – jak mówią ich dumni żydowscy mieszkańcy. zanim państwo powstało, długo dyskutowano jakie ono ma być, ale także gdzie ma być. były różne koncepcje. ideały społeczne włącznie ze wspólnotami kibucowymi życie zastąpiło tym co jest tu i teraz. izrael zmienił się w ciągu 72 lat. ale to wciąż własny dom.

2 narody i religie. judaizm i reszta wiary

według biblii, od synów jakuba jaakowa syna izaaka icchaka bierze początek dwanaście plemion narodu izraela, z których dziesięć w VIII w. p.n.e. zaginęło po uprowadzeniu do niewoli babilońskiej i do dziś nie wiadomo gdzie są. potomkowie wygnanych na początku naszej ery rozproszyli się po świecie. od końca XIX w. zaczęli wracać i dziś w izraelu stanowią wielką kulturową mozaikę jednego żydowskiego narodu, w którym są żydzi z obu ameryk, afryki, australii, eurazji, każdy inny. w państwie izraela spotkali się z żydami miejscowymi, zasiedziałymi od pokoleń, z arabami, beduinami, druzami, samarytanami, czerkiesami, z białoskórymi i czarnoskórymi. będziemy o tym pisać więcej.

w państwie izraela ponad 75%, to wyznawcy judaizmu. sam judaizm to obszerna mozaika poglądów, zwyczajów, mentalności i świadomości. od ultraortodoksyjnych, kurczowo trzymających się praw świata dawno już nieistniejącego, przez grupy reformujących się nieustannie, do niewierzących, ale podtrzymujących tradycję religijną. jest judaizm między innymi: talmudyczny, rabiniczny, chasydyzm (z konkurującymi podwórkami cadyków), ortodoksyjny, konserwatywny, postępowy (reformowany), izraelski, humanistyczny, społeczny i prywatny.

w ziemi świętej, w kraju jezusa, chrześcijan jest ledwie 2%, druzów odrobinę mniej. około 17% to muzułmanie. są buddyści, a także godni zauważenia bahajowie, bowiem izraelska hajfa to ich światowe centrum z domem sprawiedliwości i ogrodami ze zbocza spadającymi ku morzu śródziemnemu.

3 idee. trzecia świątynia

świątynia w jerozolimie, która dzisiaj nie istnieje, to idea bet hamikdasz בית המקדש, przedstawiona w biblii, gdzie jest jej szczegółowy opis. po wyjściu żydów z egiptu i przekazaniu przez boga mojżeszowi tablic dekalogu, które złożone w arce przymierza wędrowały z żydami czterdzieści lat przez pustynię, po podbiciu przez żydów obiecanej przez boga ziemi (bóg obiecał i pomagał), po zdobyciu przez dawida jerozolimy, w końcu jego syn salomon buduje na wzgórzu świątynię, która trwała 372 lata, a po 72 latach pustki zastąpiła ją w tym samym miejscu druga świątynia, która trwała 585 lat. po zburzeniu w roku 70, w tym samym miejscu, dopiero w roku 691 pojawiły się muzułmańska kopuła na skale oraz meczet al-aksa, stojące do dziś. zapowiedziana w księdze ezechiela trzecia świątynia ma powstać, kiedy nadejdzie mesjasz, co może stać się w każdej chwili, dlatego istnieje dzisiaj ruch na rzecz trzeciej świątyni, jest instytut, szkoła (np. przygotowująca młodych chłopców do składania ofiar ze zwierząt), jest muzeum, sklep, portal w internecie itd. świątynne wzgórze zwie się har habaít הר הבית, a poniżej tego wzniesienia znajdują się rzekome resztki drugiej świątyni, zwane ścianą płaczu (rzekome, bo ostatnie badania wykazują, że to nie ściany świątyni, tylko mur wokół niej). w latach 80. z podwórza meczetu na tym wzniesieniu, arabowie rzucali na żydów kamienie. problem załatwiono, kamienie nie spadają, ale żydom nie wolno wchodzić na podwórze meczetu. o życiu wokół idei trzeciej świątyni będziemy pisać więcej.

4 ludzie. pod drzewkiem figowym

każdy człowiek jest wyjątkowy, w sensie swej niepowtarzalności osobistej. każdy ma swój świat, ale nie do każdego z nich chcielibyśmy wejść. z dwóch popędów istniejących w człowieku: do dobra יצר הטוב jecer hatów i do zła יצר הרע jecer hará, ten drugi jest najwyraźniej popularniejszy, biblia (rdz. 8,21) twierdzi יֵ֣צֶר לֵ֧ב הָאָדָ֛ם רַ֖ע מִנְּעֻרָ֑יו, jecer lew haadám ra mineuráw, jak to ujął ksiądz jakub wujek w swym przekładzie „zmysł bowiem i myśl serca człowieczego skłonne są do złego od młodzieństwa swego”. wydaje się, że w tej sytuacji najlepiej jest, gdy człowiek mimo wszystko szuka własnej drogi do popędu do dobra i swój raj znajduje pod drzewkiem figowym. wśród wielu prozaicznych, tak pożytecznych jak i zbędnych zawodów, są nazwijmy je świeckie, jak i święte profesje, np. mohel dokonujący obrzezania, rzezak zabijający zwierzęta na sposób koszerny, czyli zgodny z zasadami religii, jest sofer przepisujący święte teksty, jest wielu innych, jest nauczyciel, są zawody świeckie jak żołnierz i urzędnik. są filozofowie i pisarze i redakcyjni plotkarze. będziemy tu o nich pisać więcej.

5 sfat ewer. język hebrajski

język hebrajski, używany dzisiaj w izraelu, to ten sam język, którego przestano używać dwa tysiące lat temu i dawno uznano go za umarły. ale oto, od końca XIX wieku, równolegle do początków idei syjonizmu, czyli powrotu żydów do kraju izraela, to jest biblijnej ziemi obiecanej i świętej, z której zostali wygnani i języka używali tylko do liturgii, tak się mniej więcej uważa, językiem potrząśnięto, bowiem jeśli wracać do ojczyzny, to z hebrajskim oczywiście, nie z jidysz, nie z ladino, nie z żadnym innym żydowskim ani nie z nieżydowskim językiem. wokół idei ożywienia i przystosowania języka biblijnego do potrzeb czasów zaczęto się organizować. tymczasem czytaj o tym na naszym portalu: krótka historia hebrajskiego. za postać kluczową uznano eliezera ben jehudę. jego tuning okazał się skuteczny. będziemy o tym i o samym języku pisać.

6 kultury i obyczaje

minął zman elul, czyli czas ważnego w żydowskim życiu ostatniego miesiąca starego roku i zaczął się nowy 5781 rok od stworzenia świata. dzień nowego roku to po hebrajsku rosz haszaná ראש השנה, czyli dosłownie głowa roku. gdzieś tam trwa dyskusja, czy może właściwie to jest pierwszy dzień miesiąca nissan (okolice kwietnia), czy właśnie pierwszy dzień miesiąca tiszri (okolice września), który niezależnie od dyskusji, od dłuższego czasu i obecnie jest obchodzony. podobnie jak miesiąc ostatni, elul, tak i pierwszy, tiszri, bogaty jest w wydarzenia. pierwszych dziesięć dni miesiąca to tak zwane straszne dni ימים נוראים jamím noraím, czas skuchy i oczekiwania na dzień sądu יום כיפור jom kipúr, którego wyrok zdecyduje, czy przeżyjemy i dożyjemy kolejnego roku. kilka dni później zacznie się ośmiodniowe święto sukot סוכות zwane po polsku świętem szałasów, albo kuczki. w tym roku od 2 października po zachodzie słońca, dlatego o nim napiszemy więcej w następnym wydaniu, w którym też o święcie simchát torá שמחת תורה radość tory, z powodu zakończenia rocznego cyklu czytania 54 fragmentów tory, tak zwanego pięcioksięgu mojżeszowego.

7 życie literackie i artystyczne. wywiad izraelski

dzisiaj wspomnijmy poetę (prozaika i scenarzystę), którego 20. rocznica śmierci mija 22 września. urodził się w würzburgu (niemcy) i tam nazywał się ludwig pfeufer. w izraelu zmienił nazwisko na jehuda amichaj i został poetą, żyjącym pod swoim drzewkiem figowym i tam zmienił hebrajską poezję i powiedział, co myśli o swoim życiu, o innych ludziach, o tym i tamtym świecie. to wszystko można przeczytać w blisko tysiącu wierszy po hebrajsku, w wielu ich przekładach na czterdzieści języków świata i trochę tłumaczeń na język polski, między innymi w przekładzie tomasza korzeniowskiego w tomach „koniec sezonu pomarańczy” (świat literacki, 2000) i „otwarte zamknięte otwarte” (atut, 2017). wkrótce zrobimy wywiad izraelski i zajrzymy też pod drzewko szmuela josefa agnona, amosa oza i innych ludzi świata języka hebrajskiego, wartych uwagi.

8 moral-etyka

obok opisu świata zewnętrznego, namacalnego, zajmujemy się światem wewnętrznym człowieka. w judaizmie cały ten obszar moralności i etyki zawiera się w pojęciu musar. istnieje wiele dzieł zajmujących się ludzkim sumieniem, wśród nich powstałych już w okresie talmudycznym (np. jego traktat pirkej awot פרקי אבות tłumaczony m.in. jako sentencje, pouczenia ojców). po narodzinach chasydyzmu w europie pod koniec XVIII wieku, kierującego uwagę na duchowość życia religijnego w odróżnieniu od jego „uczoności”, która miałaby zbawić człowieka, pojawiła się wkrótce tamże grupa musarników, zajmujących się przede wszystkim aspektem moralności w życiu człowieka, choć w ostatecznym rachunku do dzisiaj nie trafiła na czoło najpopularniejszych zajęć religijnych i wydaje się, że człowiek bardziej niż własną moralnością, własnym sumieniem, bardziej zajmuje się choćby tajemnicami kabały.

9 nostalgie

świat się zmienia. pisaliśmy, że izrael też się zmienia. w naszych nostalgiach pokażemy trochę tych zmian, czyli izrael, jakiego już nie ma. te zmiany, oczywiście obok specyficznie miejscowych, mają też charakter globalny, międzynarodowy. w polsce też pamiętamy czasy, kiedy w sklepie kupował się na przykład חצי לחם chací lechem, pół bochenka. czy w polsce istniało zjawisko podobne do izraelskiego kowa tembel כובע טמבל, czyli czapka głupka? będziemy wspominać.

10 fiszki

czyli co czytać, by wiedzieć więcej o tym, o czym tu piszemy. nasze propozycje od następnego numeru.