nr 10. 1 tamuz 5781 (11.06.2021)

1 tamuz 5781 (11 czerwca 2021) foto: sztetl jankiela (youtube)

1 kraj i państwo. kfar chasidim

moszaw מושב (osada) niedaleko hajfy, założony w 1924 przez chasydów z polski, którzy kupili tam ziemie, między innymi w intencji ich uprawy, ale okazało się, że ziemia tam bagnista אדמת ביצה admat bicá, niezdatna do uprawy, a wokół panuje malaria, jest problem z budową osady, założyciele nie dostali narodowych dotacji, przekazy z polski stanęły, a oszczędności skończyły się. w 1929 było tam 87 rodzin. wkrótce dołączyli do nich ludzie spoza rolnictwa. w latach 50. moszaw podzielono na א' A – rolniczy i ב' B pozarolniczy. dzisiaj moszaw dzieli się na mieszkańców religijno-narodowych דתיים-לאומים datiím-leumím i świeckich חילונים chiloním. z biegiem czasu i w ślad za zmianą kolorytu duchowego, mieszkańcy religijni przenieśli się z moszawu do bnej brak i jerozolimy. założyciele pomarli, a ich potomkowie w moszawie żyją w około piętnastu rodzinach. w 1942 wybudowano tam dom chłodnię na ziemniaki i jabłka głównie, ale dzisiaj, po remoncie, budynek służy jako archiwum. na miejscu działa jeszywa ze 180 uczniami. powstało również muzeum jankeles sztetl יענקל'ס שטעטל, założył je gadi jaakow גדי יעקב, pokazujące życie żydów we wschodniej europie. bogaty i ciekawy zbiór można obejrzeć tu.

1 kraj i państwo. talmud izraelski. hasło 7: חיפריחו נשמות

książka מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי „megilat haacmaut im talmud israeli” deklaracja niepodległości i talmud izraelski – w numerze 9 hkg pojawiło się hasło nie siódme, lecz trzynaste, dlatego teraz będzie właściwe hasło siódme: הפריחו נשמות hifríchu sprawili, że dusze zakwitły.

hasło omawia pięć artykułów: 1 od redakcji – ארץ נשמה או ארץ נושבת erec neszama o erec noszewet (kraj bez życia czy kraj żyw). 2 achad haam אחד העם: אמת מארץ ישראל emet meerec israel (prawda z kraju izraela). 3 aharon dawid gordon אהרון דוד גורדון: הפרחת נשמות העם hafrachat neszamot haam (rozkwit dusz ludu). 4 dawid ben-gurion דוד בן-גוריון: ושבתי את שבות עמי ישראל weszawti et szwut ami israel (odwrócę niewolę mego ludu izraela). 5 jehuda ifrach המפגש החי עם הארץ hamifgasz hechaj im haarec (spotkanie na żywo z krajem). poza tym drobne teksty i cytaty między innymi chama nachmana bialika, binjamina zeewa herzla, natana altermana, hilela cajtlina.

2 narody i religie. judaizm i reszta wiary. kipot srugot

kipot srugot כיפות סרוגות czyli dziergane mycki, włóczkowe jarmułki, to nurt religijno narodowy דתי לאומי datí leumí (nie mylić z religijnym syjonizmem הציונות הדתית hacijonút hadatít), czyli około dziesięciu procent żydowskiej społeczności izraela. jego początki łączą się z postacią rabina awrahama icchaka hakohena kuka אברהם יצחק הכהן קוק (1865-1935), którego myśl i poglądy szerzyli po powstaniu państwa (1948) rabin Cwi Jehuda Hakohen Kuk צבי יהודה הכהן קוק, rabin awraham elkan kahana szapira אברהם אלקנה כהנא שפירא i rabin mosze cwi neria משה צבי נריה. ten kierunek przyjął też młodzieżowy ruch bnej akiwa בני עקיבא, a w 1955 partie mizrachi מזרחי oraz hapoel hamizrachi הפועל המזרחי połączyły się w partię relgijno-narodową מפלגת דתית לאומית mifleget datít leumít.

po wojnie sześciodniowej מלחמת ששת הימים milchemet szeszet hajamím, ruch podążył (od 1974 razem w ruchem gusz emunim גוש אמונים) w stronę podboju ziem izraela przez osiedlanie żydów na wzgórzach golan, w judzie יודה i szaronie שומרון szomrón oraz w gazie עזה aza.

po roku 2000 ruch doszło do podziałów na różne nurty. z około miliona wyznaniowców, 28% to bogobojni narodowcy חרדים לאומיים charedím leumiím, 45% to religijni narodowcy דתיים לאומיים datiím leumiím, a 27% to religijni narodowcy liberalni דתיים לאומיים־ליברלים datiím leumiím-liberalim albo religijni nowocześni דתיים מודרניים datiím modernim. obecnie najbardziej rozpoznawalnym politykiem ruchu jest naftali benet נפתלי בנט.

członkowie ruchu służą w wojsku, a inne żywe kwestie włóczkowych jarmułek to dumne nauczanie tory, łączenie nauk relgijnych i świeckich, skromność kobiety, łączenie tradycji z postępem i tym podobne.

3 idee. or lagoim

prorok izajasz (42,6) powiedział żydom, chcąc ich pocieszyć, że są לגוים אור dla narodów światłem – i tak to na razie zostało. oczywiście różni żydzi różnie na to patrzą. na przykład wyższość narodu izraela na tak zwanymi gojami uznał choćby efi ejtam אפי איתם wybrany przewodniczącym instytutcji jad waszem יד ושם, tej która upamiętnia ofiary zagłady שואה szoá. a sprzeciwił się mu profesor blatman. awraham burg אברהם בורג pisze, że światło już nie to i goje już nie tacy sami, a pocieszenie stało się przekleństwem קללה klalá. w xix wieku pisał jehuda leib kacenelson, że żydzi zostali wybrani, by chodzić od narodu do narodu i go nauczać. wypowiedział się także ben gurion בן גוריון, twierdząc, że historia dała narodowi żydowskiemu niespotykane cechy moralne oraz intelektualne, które pozwalają być i zobowiązują być światłem dla narodów.

4 ludzie i postaci. pod drzewkiem figowym. rafi weichert

rafi weichert רפי וייכרט urodził się (1964) w jaffie i zdaje się od razu zaczął mówić po polsku. chociaż samej polski do dzisiaj nie odwiedził, ale język polski na pewno słyszał w izraelskim, rodzinnym domu. dotąd weichert wydał ponad dwudzieścia tomów poezji, kilka tomów własnych przekładów wierszy wisławy szymborskiej i innych polskich autorów. rafi jest literackim eseistą i krytykiem, redaktorem i wydawcą literatury światowej, prelegentem, wykładowcą, profesorem uniwersytetu w hajfie. współpracował z muzykami komponującymi muzykę do jego wierszy. miasto tel-awiw-jaffa na swoje 100-lecie, ogłosiło rafiego weicherta najbardziej wpływową osobą w dziedzinie poezji w mieście. jego wydawnictwo keszew laszirá קשב לשירה zajęło centralne miejsce wśród animatorów poezji. książki weicherta z przekładami polskiej poezji to:

wisławy szymborskiej ויסלבה שימבורסקה:

- atlantis אטלנטיס (1993),
- koniec i początek סוף והתחלה sof wehatchalá (1996),
- schyłek wieku שלהי המאה szilhéi hameá (1998),
- pochwała snów בשבח החלומות beszewach hechalomót (2004),

- dwukropek נקודתיים nekudotáim (2009),

- lektury nadobowiązkowe קריאת רשות kriát reszút (2011),

- poczta literacka דואר ספרותי doár sifrutí (2014).

ewy lipskiej אווה ליפסקה:

- przechowalnia ciemności מלתחה של עלטה meltachá szel alatá(1999),

- za wcześnie na krzyk מוקדם לצעקה mukdám lecaaká (2005).

tadeusza różewicza תדיאוש רוז'ביץ:
- acheron w samo południe אכרון בצהרי היום acherón bacohorei hajom (2000).

wśród tomów poezji rafiego weicherta, zaznaczmy dwa, które opisują miejsca dorastania autora. urodzony w jaffie, wspomina miasto w tomie - jaffa, świetlistość יפו, נגוהות jafo, negohut (2017). wychowany w ramat awiwie רמת אביב, co opisuje swe dzieciństwo w wielu tekstach poetyckich i prozatorskich, a także książce poetyckiej מבט חוזר mabát chozér – spojrzenie wstecz (2002).

wśród nagród, jakie otrzymał, jest nagroda jehudy amichaja (2013), której jurorzy zauważyli w twórczości weicherta wiersze do córki, i wiersze poświęcone zmarłym przyjaciołom. a w opisie świata jest miłość אהבה ahawá i piękno יופי jofi i niemało boleści świata צער העולם caár haolám.

obok wielu odznaczeń izraelskich, jest też złoty krzyż zasługi (2008) wręczony przez prezydenta lecha kaczyńskiego.

5 sfat ewer. język hebrajski. światowy i zajebisty słownik slangu

dan ben amoc דן בן אמוץ pisarz, dziennikarz, satyryk, tłumacz, oraz natiwa ben jehuda נתיבה בן יהודה pisarka, dziennikarka i leksykografka hebrajskiego slangu, stworzyli słownik zwany מלון עולמי לעברית מדוברת milón olamí leiwrít meduberet (światowy słownik hebrajskiego mówionego), który ukazał się w 1972 (światowy – w znaczeniu wielki) i osiągnął dziesięć wydań w ciągu dziesięciu lat. w 1982 ukazał się tom drugi słownika pod tytułem מלון אחול-מניוקי לעברית מדוברת milón achúl-manioki leiwrít medubéret (zajebisty słownik hebrajskiego mówionego. przed nim, w 1965 ukazał się pierwszy słownik hebrajskiego slangu מלון הסלנג הישראלי milon haslang haisraeli (autor רפאל ספן rafael safan), ale nie był aż tak popularny, a po omawianym tu słowniku, pojawił się (2005) świetny słownik ruwika rosentala רוביק רוזנטל: מילון הסלנג המקיף milon hasleng hamakif ogólny słownik slangu (wspomniane w hkg 9).

słownik dana i natiwy wprost skrzy się inteligencją i humorem. lektura to czysta przyjemność poznawcza i literacka, a ilustracje to orgia rozkoszy dla oczu i umysłu. wszystko doprawione sporą dozą vintage i nostalgii.

6 kultury i obyczaje. sziwa

źródeł tej żałoby doszukujemy się w biblii (tanách תנ"ך): józef יוסף josef odsiadywał siedmiodniową żałobę po ojcu jakubie יעקב jaakow. również hiob איוב ijow siedem dni siedział, otrzymawszy złe wieści. polska wikipedia podaje między innymi, że sziwa שבעה, w słowniku doroszewskiego zwana też bosiny, to tygodniowa (od pogrzebu) żałoba po zmarłym. nie wolno się strzyc, golić, pielęgnować ciała dla przyjemności. nie nosi się obuwia ze skóry (stąd bosiny, bo ortodoksyjni dla pewności nie zakładają obuwia w ogóle, ale tam gdzie obyczaj jest tylko tradycją kulturową, siedzi się w butach. nie wykonuje się pracy, siedzi na niskim stołku (ci w butach siedzą w salonach na wygodnych kanapach). zasłania się lustra. warto nie wychodzić z domu i studiować torę, ale ci z salonów po godzince biegną do swoich interesów. zabronione są stosunki małżeńskie. żałobnikiem zajmują się sąsiedzi, odwiedzają go, przynoszą posiłki. szabat oraz inne dni świąteczne są wliczane w dni żałoby, ale publicznie się jej nie okazuje.

pisaliśmy wcześniej na ten temat w blogu pocieszaj czy nie pocieszaj, czym jest sziwa, co zrobić z przyjacielem, któremu zmarł ktoś bliski? traktat pirkej awot פרקי אבות sentencje ojców, który – jak głosi wstęp doń w edycji pardes lauder (kraków, 2005) – jest żydom niezmiernie drogi, radzi, żeby takiego przyjaciela nie pocieszać (אַל תְּנַחֲמֶנּוּ al tenachaménu). jakkolwiek wiemy, że dzisiaj, kiedy bliski już w grobie pochowany, zabrany sprzed oczu, dalsza rodzina i znajomi pocieszają żałobnika, chociażby w czasie siedmiodniowej żałoby שבעה sziwa, kiedy ten siedzi w domu w ubraniu z pogrzebu (szaty nie są rozdarte, ale symbolicznie troszkę rozcięte) w otoczeniu bliskich, przynosząc jedzenie i dobre słowa. czyli z jednej strony, pocieszenie nie usunie bólu, ale na pewno troszkę złagodzi. foto (amazon com): tekst psalmu 34,19 w tłumaczeniu biblii poznańskiej: bliski jest jahwe tym, których serce złamane, a strapionych na duchu wybawia.

7 życie literackie i artystyczne. kanon hebrajskiej literatury izraelskiej (7)

w 2018 radio kan bet opublikowało listę „70 lat 70 książek”, najciekawszych książek wydanych w izraelu od 1948 roku, tworząc rodzaj kanonu, który warto i wypada znać i który tu publikujemy. oto druga część części lat 90. publikacje przekładów polskich książek z listy zaznaczamy.

1990 a. b. jehoszua א. ב. יהושע (1936). מר מאני mar mani (pan mani). dziewiąta książka autora. wielowątkowa powieść rozgrywająca się nad morzem śródziemnym. dwóchsetletnia historia rodziny sefardyjskiej. pięć retrospektywnych i subiektywnych monologów, które winien zweryfikować czytelnik.

1990 jehudit kacir יהודית קציר (1963) סוגרים את הים sogrím et hajám (zamykamy morze). debiut autorki. zbiór czterech nowel. 1. dzieje pierwszej miłości trzynastolatków, którzy nie dołączyli do rodzinnej wycieczki, zostając w domu, gdzie zostają „przyłapani”. 2. kelnerka w luksusowym hotelu, gdzie nocuje ekipa filmowa. reżyser chce, bo ona zagrała w jego filmie, opowiada o fellinim, a ona zaczyna marzyć. 3. wyjazd nad morze z przyjacielem rodziny, który miał romans z mamą bohaterki. 4. nauczycielka z hajfy bierze dzień urlopu, by pojechać do wielkiego miasta, do tel awiwu, ale piękne fantazje zamieniły się w niemiłe przeżycia, i akurat powrót do domu w hajfie okazał się pełen słodyczy.

1991 meir szalew מאיר שלו (1948) עשו ezaw. czwarta książka autora. ezaw z usa wraca do rodzinnej wioski, skąd wyjechał gdy jego brat jaakow dostał w dziedzictwie piekarnię i piękną leę. spotkanie braci po trzydziestu latach.

1991 jehoszua knaz יהושע קנז (1937) בדרך אך החתולים badérech el hachatulím (na drodze do kotów). powieść. piąta książka autora. ciężar i cierpienie starości samotnej nauczycielki francuskiego, która trafia do szpitala po wypadku z powodu marcujących się pod jej oknem kotów. pacjent szaul przywraca jej radość życia.

1995 dorit rabinian דורית רביניאן (1972) סמטת השקדיות בעומריג'אן aleja migdałowców w umrijan. po debiutanckim tomie poezji, pierwsza powieść autorki. jedenastolatka zaręczona z kuzynem, czeka na ślub. piętnastoletnia flora jest w ciąży, ale mąż poszedł i nie wraca. przekład jej powieści גדר חיה gadér chaja (2014), ukazał się w polsce w 2016 (żywopłot) w przekładzie agnieszki olek.

8 moral-etyka. menachem mendel lefin cheszbon hanefesz

lefin לפין, zwany satanowerem סטנובר (1749 satanow na podolu - 1826 tarnopol) był żydowskim genialnym dzieckiem i zapowiadał się na wielkiego uczonego. odważył się tłumaczyć biblijne księgi na jidysz, język żydowskiego plebsu. genialny pisarz, działacz społeczny i tłumacz, w 1780 spotkał w berlinie mojżesza mendelsona, krzewiciela oświecenia żydowskiego i stał się człowiekiem tego (żydowskiego) oświecenia, zwanego הסכלה haskalą. po pobycie między innymi w międzybożu, berdyczowie, warszawie, zamieszkał w ostii u jehoszuy cajtlina יהושע צייטלין i tam napisał חשבון הנפש cheszbon hanefesz (rachunek sumienia), książkę wielokrotnie wznawianą, bo ważną. dzieło powstało pod wpływem benjamina franklina żywota własnego (the autobiography of benjamin franklin) z opisami drogi rozwoju i doskonalenia się autora, gdzie znajdujemy ogromną zbieżność z ideami judaizmu w zakresie doskonalenia się etyczno-moralnego (franklin: umiar, milczenie, ład, postanowienie, oszczędność, pracowitość, szczerość, sprawiedliwość, powściągliwość, czystość, spokój, surowość cielesna, pokora – tu: naśladuj jezusa i sokratesa). satanower jest zatem kolejnym etapem rozwijającego się judaizmu, od czasów mojżesza na pustyni do czasów mojżesza w berlinie. oczywiście widzimy tu jasno, że judaizm w swoim spektrum postaw i poglądów jest już od XIX wieku w bardzo szerokim diapazonie i mówienie ogólnie o cechach i właściwościach judaizmu w ogóle, jest zupelnie dzisiaj nieuprawnionie.