wyniki wyszukiwania

טיולי פולין טיולי פולין עם מדריך דובר עברית ופולנית פעיל בתחום משנת 2011 metayelim@gmail.com | whatsapp +972559467657 וורוצלב - העיר העתיקה מסלול טיול רגלי 4 שעות כאן אקסט למבלול metayelim@gmail.com | whatsapp +972 559 467 657 מפוזנן לוורוצלב וחזרה הכי קל לבוא ברכבת מהירה ונוחה, שעתיים ורבע נסיעה, יוצאים בשמונה וחוזרים בשש לדגמה. המחיר כיוון אחד פחות מארבעים ש"ח. יורדים בתחנה wrocław główny ושם אני כבר מחכה לכם ולוקח לסיור ארבע שעות לראות גם אי הקטדרלה, גם העיר העתיקה וגם בית הכנסת ורובע ארבע דתות. ובעצם הכל מה שתבקשו. גם נשתה קפה מעולה בשוק. metayelim@gmail.com | whatsapp +972 559 467 657 וורוצלב וגמדים מחכים לכם גם בחורף ללא שלג כן, בינואר 2020 אין שלג בוורוצלב. לא משנה. חג המולד נגמר והיריד הבא בוורוצלב הוא בזמן חג הפסחא 12-13 באפריל. ומיד אחר כך שלושה ימים של קונצרטים, כולל כמו בשנים הקודמות ניסיון לשבור את השיא גינס בנגינה בגיטרות היי ג'ו של הנדריקס. לאחרונה ניגנו יחד 7423 גיטרות. כרגע רגיל - גמדים, גשרים, מסעדות וקפה, גן החיות, פארק מיים ועוד. metayelim@gmail.com | whatsapp +972 559 467 657 וורוצלב יריד חג המולד עד 31.12 Rynek ורחוב Świdnicka השדה התעופה של וורוצלב הוא קטן ואין צורך לחפש איפה איפה איפה מוניות. הן ממש מאחורי הדלת, אבל... מה שנמצא שם עולה עד 70 ש"ח. עדיף להזמין בטלפון taxi ryba 713067067 או דרך יישומון bolt. יש גם אוטובוס לקניון dominikańska שהוא בעיר העתיקה ולתחנת הרכבת המרכזית. ואל תשכחו להזמין סיור בעיר. לטיול באזור באותו יום תקבלו הסעה חינם למלון. metayelim@gmail.com | whatsapp +972 559 467 657 וורוצלב ברגל 4 שעות העיר העתיקה, רובע יהודי, אי הקתדרלה כיכר המרכזית|כיכר המלח|כיכר יהודית ורובע ארבע דתות - אנדרטה גיבורי גטו וורשה|בית הכנסת החסידה הלבנה|הפורום הלאומי למוזיקה|ארמון הקייסר–מרפסת של היטלר–בית אופרה|תיאטרון יהודי ומועדון תרבות יהודי|אנדרטה של בית הכנסת החדש|האוניברסיטה - אולם לאופולדינום–מגדל תצפית|מוסד אוסולינאום|אוסטרוב טומסקי–האי הקתדרלה ומגדל תצפית–זו התחלה היסטורית של העיר| שוק מקורה. metayelim@gmail.com | whatsapp +972 559 467 657 ילדים בוורוצלב ובאיזור לונאפרקים | מכרות מלח וזהב, מרכז קופרניקוס, הידרופוליס, אין ספור אקוואפרקים, גני חיות, מוזיאון צעצועים, פארק אמריקאי המזרח הפרוע. טיול יומי לאיזור מלא אטרקציות |המדריך יעזור בכול, צמוד אליכם עשר שעות ביום metayelim@gmail.com | whatsapp +972 559 467 657 הסטוריה תרבות וקונצרטים בוורוצלב ובאיזור חמישה עשר אתרי יונסקו בוורשה, קרקוב, טורון, זאמוסצ', מלבורק,, קלווריה זבז'ידובסקה, מכרות מלח, כנסיות עץ, כנסיות פרבוסלביות, כנסיות השלום יבור וסבידניצה אושוויץ-בירקנאו, יער עד ביאלובייז'ה, אולם המאה | המדריך יעזור בכול, צמוד אליכם עשר שעות ביום. metayelim@gmail.com | whatsapp +972 559 467 657 טבע וספא בוורוצלב ובאיזור הרים | עמקים | אגמים | נהרות | יערות עד | ספא במלונות בהרים ובעיירות נופש | המדריך יעזור בכול, צמוד אליכם עשר שעות ביום. metayelim@gmail.com | whatsapp +972 559 467 657 קרקוב | וורשה | וורוצלב | לודז' | לובלין | פוזנן | זקופנה | ושאר פולין הזמינו סיור וטיול בעיר ובאזור עם מדריך נהג דובר עברית | whatsapp/tel. +48798866952 | metayelim@gmail.com

książki hebrajskie (literatura piękna) i przekłady na język polski w naszych zbiorach układ chronologiczny i alfabetyczny ​ przekłady z języka hebrajskiego, chyba że zaznaczono inaczej. d - desiderata, brak ​ ​ aktualizacja: 2022-05-11 ​ ​ CHRONOLOGICZNIE (- oryginał, - - przekład) - מחבר. כותרת. שנת הוצאה - - Rok wydania przekładu Autor. Tytuł przekładu ​ - 1922 דוב מבוליחוב. זכרונות. הוצאת כלל ברלין - - 1994 Pamiętniki reba Dowa Bera z Bolechowa - 1944 שאול טשרניכובסקי. שירים אחרונים. שוקן - 1950 יוחנן טברסקי. הבתולה מלודמיר. מוסד ביאליק - 1959 ש"י עגנון. הכנסת כלה. שוקן - 1965 חנוך ברטוב. פצעי בגרות. עם עובד - 1965 עמוס עוז. ארצות התן. מסדה - - 1998 Amos Oz. Tam gdzie wyją szakale - 1966 עמוס עוז. מקום אחר. כתר - - 2010 Amos Oz. Może gdzie indziej - 1968 עמוס עוז. מיכאל שלי. עם עובד - - 1991 Amos Oz. Mój Michał - - 2007 Amos Oz. Mój Michael - 1969 דוד שחר. קיץ בדרך הנביאים. הקיבוץ המאוחד - 1969 דוד שחר. היכל הכלים השבורים. ספרית פועלים - 1970 עמוס עוז. עד מוות. כתר - - 1996 Amos Oz. Aż do śmierci - 1972 נתן אלתרמן. שירים שמכבר. הקיבוץ המאוחד - 1972 d ק.צטניק. בית הבובות. שקמונה הוצאה לאור - - 1992 K. Cetnik. Dom lalek - 1972 פנחס שדה. החיים כמשל. הוצאת שוקן - 1973 עמוס עוס. לגעת במים לגעת ברוח. עם עובד - - 1998 Amos Oz Dotknij wiatru dotknij wody - 1973 חיים נחמן ביאליק. כל שירי ח. נ. ביאליק. דביר - 1974 נתן אלתרמן. רגעים. הקיבוץ המאוחד - 1974 יורם קניוק. חימו מלך ירושלים. עם עובד - 1975 ק. צטניק. פילפל. - 1976 עמוס עוז. הר העצה הרע. כתר - - 2009 Amos Oz. Wzgórze złej rady - 1977 אברהם ב. יהושע המאהב. שוקן - - 2005 Awraham B. Jehoszua. Kochanek - 1978 עמוס עוז. סומכי. הוצאה מחודשת - - 2008 Amos Oz. Przygoda w Jerozolimie - 1979 אהרון אפלפלד. באדנהיים עיר נופש. הקיבוץ המאוחד - - 2004 Aharon Appelfeld. Badenheim 1939 - 1979 חיים באר. נוצות. עם עובד - 1979 יהושע בר-יוסף. עיר קסומה. הקיבוץ המאוחד - 1979 עמוס עוז. באור התכלת העזה. סיפריית פועלים. - 1980 מניה הלוי. את אמא של אילן?. מסדה - 1980 בנימין תמוז. מינוטאר. כתר - - 2010 Biniamin Tamuz. Minotaur - 1981 אורי אורלב. סבתא סורגת. הוצאת מסדה - - rok? Uri Orlew. Babcia robi na drutach - 1981 אורי אורלב. האי ברחוב הציפורים. כתר - - rok? Uri Orlew. Wyspa na ulicy Ptasiej - 1982 עמוס עוז. מנוחה נכונה. כתר - - 2010 Amos Oz. Spokój doskonały - 1983 שופמן ג. ילקוט סיפורים. הוצאת יחד. - 1985 עמוס עוז. פה ושם בארץ-ישראל בסתיו 1982. עם עובד - - 1996 Amos Oz. Na Ziemi Izraela - 1986 דויד גרוסמן. עיין ערך: ״אהבה״. רומן. הקיבוץ המעוחד - - 2008 Dawid Grosman. Patrz pod miłość - 1986 חנוך לוין. החולה הנצחי והאהובה. הקיבוץ המעוחד - 1987 יהודית הנדל. ליד כפרים שקטים. הקיבוץ המעוחד - 1987 עמוס עוז. קופסה שחורה. כתר - - 1994 Amos Oz. Czarna skrzynka - 1987 עמוס עוז. ממורדות הלבנון. עם עובד. - 1987 נתן שחם. רביעית רוזנדורף. עם עובד. - 1988 מאיר שלו. רומן רוסי. עם עובד - - 1992 i 2010 Meir Szalew .Rosyjski romans - 1989 עמוס עוז. לדעת אישה - - 1995 Amos Oz. Poznać kobietę - 1989 שולמית לפיד. מקומון. כתר - - 2000 Szulamit Lapid. Gazeta lokalna - 1990 אברהם ב. יהושע. מר מאני. הקיבוץ המאוחד - - 2008 Awraham Jehoszua. Pan Mani - 1990 ישראל סגל. נעילה. כתר - 1990 יובל שמעוני. מעוף היונה. עם עובד - 1991 אהרון אפלפלד. מסילת ברזל. כתר. - - 2006 Aharon Appelfeld. Droga żelazna - 1991 דוד גרוסמן. ספר הדקדוק הפנימי. הקיבוץ המאוחד - - 2015 Dawid Grosman. Księga gramatyki intymnej - 1991 עמוס עוז. המצב השלישי. כתר - - 1996 Amos Oz. Fima - 1991 Amos Oz. Mój Michał. z ang. Urszula Łada-Zabłocka. Czytelnik - - 1968 עמוס עוז. מיכאל שלי oraz 2007 - 1992 אתגר קרת. צנורות. ען עובד - 1992 חנוך לוין. איש עומד מאחורי אשה יושבת. הקיבוץ המאוחד - 1992 Ka-tzetnik 135633. Dom lalek. z ang. Andrzej Horodeński. Orbita - - 1972 ק.צטניק. בית הבובות - 1992 Meir Szalew (Shalev). Rosyjski romans. Raja Bar Peled. Wydawnictwo Sic! Inne wydanie: brak roku wyd. Muza - - 1988 מאיר שלו. רומן רוסי - 1994 Pamiętniki reba Dowa Bera z Bolechowa. Roman Marcinkowski -- 1922 דוב מבוליחוב. זכרונות. הוצאת כלל ברלין - 1994 אברהם ב. יהושע. השיבה מהודו. הקיבוץ המאוחד - - 2005 Awraham B. Jehoszua. Powrót z Indii - 1994 אורי אורלב. סבתא סורגת - - rok? Orlew Uri. Babcia robi na drutach. z hebr. ?. Wytwórnia - 1994 ש"י עגנון. והיה העקוב למישור. שוקן - 1994 Amos Oz. Czarna skrzynka. z ang. Danuta Górska. Nowa - - 1994 עמוס עוז. קופסה שחורה - 1994 עמוס עוז. על תגידי לילה. כתר - - 2000 Amos Oz. Nie mów noc - 1995 יהודית קציר. למטיס יש את השמש בבטן. הקיבוץ המאוחד - - 2007 Jehudit Kacir. Matisse ma słońce w brzuchu - 1995 יצחק בר-יוסף. מזכרת אהבה. עם עובד - - 2020 Icchak Bar-Josef. Pamiątka miłości. Fragment w: Odra 2020/10 - 1995 עמוס עוז. פנתר במרתף. כתר - - 1999 Amos Oz. Pantera w piwnicy - 1995 דורית רביניאן. סמטת השקדיות בעומריג'אן. עם עובד - - 2016 Dorit Rabinian. Perskie narzeczone - 1995 בלהה קלישר- הזז. איש ואישה וסיר-לחץ. ספריית מעריב - 1995 בלהה קלישר- הזז. איזה שלנו. כנרת - 1995 יהושע קנז. מומנט מוסיקלי. הקיבוץ המאוחד - 1996 שפרה הורן. ארבע אמהות. ספריית מעריב - 1996 עמוס עוז. מתחילים סיפור. כתר - - 2003 Amos Oz. Opowieść się zaczyna - 1996 Amos Oz. Aż do śmierci. z ang. Monika Czerniewska. Rebis - - 1970 עמוס עוז. עד מוות - 1996 Amos Oz. Fima. z ang. Anna Esdem Tempska. Muza - - 1991 עמוס עוז. המצב השלישי - 1996 Amos Oz. Na Ziemi Izraela. z ang. Monika Czerniewska. Nowa - - 1985 עמוס עוז. פה ושם בארץ ישראל - 1987 יהודית הנדל. ליד כפרים שקטים. הוצאת הקיבוץ המאוחד - 1997 אברהם ב. יהושע. מסע אל תום האלף. הקיבוץ המאוחד - 1998 בלהה קלישר- הזז. החיים הם הרפתקה שמחה ומאושרת. תמוז - 1998 יהודה עמיחי. פתוח סגור פתוח. שוקן - - 2017 Jehuda Amichaj. Otwarte zamknięte otwarte - 1998 אתגר קרת. הקייטנה של קנלר. כתר - - 2016 Etgar Keter, Kolonie Knelera. Agnieszka Maciejowska. WAB - 1998 דוד גרוסמן. שתהיי לי הסכין. הקיבוץ המאוחד - - 2014 Dawid Grosman. Bądź mi nożem - 1998 Amos Oz. Dotknij wiatru dotknij wody. z ang. Danuta Sękalska. Muza - - 1973 עמוס עוז. לגעת במים לגעת ברוח 1988 ליזי דורון. למה לא באת לפני המלחמה - - 2012 Lizzie Doron. Dlaczego nie przyjechałaś przed wojną? - 1998 Amos Oz. Tam gdzie wyją szakale. z ang. Katarzyna Bogucka-Krenz. Prószyński - - 1965 עמוס עוז. ארצות התן - 1999 מרדכי אריאלי. אשכנזי. ספריית מעריב - - 2004 Mordechaj Arieli. Aszkenazyjczyk - 1999 Amos Oz. Pantera w piwnicy. z ang. Danuta Sękalska. Muza - - 1995 עמוס עוז. פנטר במרטף - 1999 עמוס עוז. אותו הים. כתר - - 2000 Amos Oz. To samo morze - 2000 דוד גרוסמן. מישהו לרוץ איתו. הקיבוץ המאוחד - - 2006 Dawid Grossman. Kto ze mną pobiegnie. Leszek Kwiatkowski. Wydawnictwo W.A.B. - 2000 גיל הראבן. שאהבה נפשי. כתר - 2000 יובל שמעוני. חדר. עם עובד - 2000 שולמית לפיד. פילגש בגבעה. כתר - 2003 Szulamit Lapid. Krew mojej konkubiny - 2000 Szulamit Lapid. Gazeta lokalna. Magdalena Sommer. Noir sur Blanc - - 1989 שולמית לפיד. מקומון - 2000 Amos Oz. Nie mów noc. Agnieszka Jawor. Czytelnik - - 1994 עמוס עוז. על תגידי לילה - 2001 אורי אורלב. רוץ ילד רוץ. כתר. Uri Orlew - - 2013 Biegnij chłopcze biegnij - 2001 חיים גורי. מול תא הזכוכית. הקיבוץ המאוחד - 2001 אמנון ז'קונט. כתר - 2002 דוד גרוסמן. בגוף אני מבינה. הקיבוץ המאוחד - - 2015 Dawid Grosman. Ciałem rozumiem - 2002 יהודית הנדל. טירופו של רופה הנפש. סימן קריא - - 2009 Jehudit Hendel. Szaleństwo psychiatry - 2002 אורלי קסטל-בלום. חלקים אנושיים. כינרת. - 2002 סייד קשוע. ערבים רוקדים. מודן - - 2005 Said Kaszua. Arabowie tańczą - 2002 עמוס עוז. סיפור על אהבה וחושך. כתר - - 2004 Amos Oz. Opowieść o miłości i mroku - 2002 עמוס עוז. בעצם יש כאן שתי מלחמות. כתר. - 2002 Amos Oz. To samo morze. Tomasz Korzeniowski. Muza - - 1999 עמוס עוז. אותו הים - 2002 דודו בוסי. פרא אציל. כתר - - Dudu Busi. Szlachetny dzikus – fragment: hebrajskakafe.com/szlachetny-dzikus - 2002 אורלי קסטל-בלום. חלקים אנושיים. כנרת - 2003 ליזי דורון. ימים של שקט. כתר - 2003 אמנון יצחקי. שבוע בארץ ההיפך. שלכת - 2003 מירה מגן. מלאכיה נרדמו כולם. כתר - - 2010 Lizzie Doron. Spokojne czasy. Magdalena Sommer. Muza - 2003 Szulamit Lapid. Krew mojej konkubiny. Magdalena Sommer. Noir sur Blanc - - 2000 שולמית לפיד. פילגש בגבעה - 2003 Amos Oz. Opowieść się zaczyna. z ang. Wacław Sadkowski. Prószyński - - 1996 עמוס עוז. מתחילים סיפור - 2004 Aharon Appelfeld. Badenheim 1939. Henryk Szafir. Wydawnictwo W.A.B. - - 1979 אהרון אפלפלד. באדנהיים עיר נופש - 2004 Mordechaj Arieli. Aszkenazyjczyk: biografia możliwa. Tomasz Korzeniowski. Pogranicze - - 1999 מרדכי אריאלי. אשכנזי - 2004 חיים חיימוף. הקדחת השחורה ומות החילוני האחרון. כנרת זמורה-ביתן - 2004 אברהם ב. יהושע. שליחותו של הממונה על משאבי אנוש - 2004 Amos Oz. Opowieść o miłości i mroku. Leszek Kwiatkowski. Muza - - 2002 עמוס עוז. סיפור על אהנב וחושך - 2004 אשכול נבו. ארבעה בתים וגעגוע. כנרת זמורה-ביתן - 2005 Awraham B. Jehoszua. Kochanek. Magdalena Sommer. Cyklady - - 1977 אברהם ב. יהושע. המאהב - 2005 Awraham B. Jehoszua. Powrót z Indii: powieść w czterech częściach. Leszek Kwiatkowski. Zysk i S-ka - - 1994 אברהם ב. יהושע. השיבה מהודו - 2005 Said Kaszua. Arabowie tańczą. Tomasz Korzeniowski. Pogranicze - - 2002 סעיד קשוע. ערבים רוקדים - 2005 רון לשם. אם יש גן עדן. כינרת זמורה דביר - - 2009 Ron Leszem. Twierdza Beaufort - 2005 עמוס עוז. פתאום בעומק היער. כתר - - 2006 Amos Oz. Nagle w głębi lasu - 2005 שרה שילה. שום גמדים לא יבואו. עם עובד - - 2013 Shilo [Szilo] Sara. Krasnoludki nie przyjdą. Agnieszka Podpora. Czarne - 2006 Aharon Appelfeld. Droga żelazna. Hanna Volovici. Wydawnictwo W.A.B. - - 1991 אברהם ב. יהושע. מסילת ברזל - 2006 Dawid Grossman. Kto ze mną pobiegnie. Leszek Kwiatkowski. Wydawnictwo W.A.B. - - 2002דוד גרוסמן. מישהו לרוץ אתו - 2006 אורלי קסטל-בלום. טקסטיל. הקיבוץ המאוחד - - 2011 Orly Kastel-Blum. Tekstylia - 2006 Amos Oz. Nagle w głębi lasu. Leszek Kwiatkowski. Rebis - - 2005 עמוס עוז. פתאום בעומק היער - 2006 עמוס עוז. על מדרונות הר געש. כתר - 2006 מאיר שלו. יונה ונער. עם עובד - - 2010 Meir Szalew. Chłopiec i gołąb - 2007 אידה הוברמן. שם. כתר - - 2010 Ida Huberman. Tam - 2007 אשכול נבו. משאלה אחת ימינה. זמורה ביתן - - 2012 Eszkol Newo. Do następnych mistrzostw - 2007 עמוס עוז. חרוזי החיים והמוות. כתר - - 2008 Amos Oz. Rymy życia i śmierci - 2007 Amos Oz. Mój Michael. Agnieszka Jawor-Polak - - 1968 עמוס עוז. מיכאל שלי inne wyd. 1991. - 2007 Judith Katzir. Matisse ma słońce w brzuchu. Michał Sobelman. Wydawnictwo EMG - - 1995 יהודית קציר. למטיס יש את השמש בבטן - 2000 יובל שמעוני. אל העפר. עם עובד - 2008 דוד גרוסמן. אשה בורחת מבסורה. הקיבוץ המאוחד - - 2013 Dawid Grosman. Tam gdzie kończy się kraj - 2008 Dawid Grossman. Patrz pod: Miłość. Świat Książki. Magdalena Sommer - - 1986 דוד כרוסמן. עיין ערך "אהבה" - 2008 Awraham B. Jehoszua. Pan Mani. Leszek Kwiatkowski. Cyklady - - 1990 אברהם ב. יהושע. מר מאני - 2008 Amos Oz. Przygoda w Jerozolimie. Elżbieta Abłamowicz. Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza - - 1978 מוס עוז. סומכי - 2008 Amos Oz. Rymy życia i śmierci. Leszek Kwiatkowski. Rebis - - 2007 עמוס עוז. חרוזי החיים והמוות - 2009 איל מגד. זוּג. ידיעות אחרונות - 2009 עמוס עוז. תמונות מחיי הכפר. כתר - - 2010 Amos Oz. Sceny z życia wiejskiego - 2009 Antologia, Powiedział między innymi ...: opowiadania izraelskie. [Amos Oz, Joram Kaniuk, Abraham B. Jehoszua, Amalia Kahana-Karmon, Dawid Szachar, Samuel Josef Agnon, Jaakow Szabtaj, Icchak Ben-Ner, Jehoszua Knaz, Dawid Schutz, Dawid Grossman, Dan Gałka, Icchak Orpaz, Orli Kastel-Blum]. Renata Jabłońska. Tygiel Kultury. - 2009 Jehudit Hendel. Szaleństwo psychiatry. Tomasz Korzeniowski. PIW - - 2002 יהודית הנדל. טירופו של רופה הנפש - 2009 Orlew Uri. Babcia robi na drutach. z hebr. ?. Wytwórnia - - 1994 אורי אורלב. סבתא סורגת - 2009 Leszem Ron. Twierdza Beaufort. Agnieszka Kopycińska - - 2005 רון לשם. אם יש גן עדו - 2009 Hanoch Levin. Ja i ty i następna wojna: teatr życia i śmierci. Irit Amiel, Agnieszka Olek, Michał Sobelman. z ang. Jacek Poniedziałek. Agencja Dramatu i Teatru Adit. Wydawnictwo Austeria. - 2009 Amos Oz. Wzgórze złej rady. Agnieszka Jawor-Polak. Cyklady - - 1976 עמוס עוז. הר העצה הרע - 2009 יוסף ענברי. הביתה. כתר - 2009 מאיר שלו. הדבר היה ככה. כתר - - 2011 Meir Szalew. Moja babcia z Rosji i jej odkurzacz z Ameryki - 2010 Lizzie Doron. Spokojne czasy. Magdalena Sommer. Muza - - 2003 ליזי דורון. ימים של שקט. כתר - 2010 Ida Huberman. Tam. Tomasz Korzeniowski. Wydawnictwo WAM - - 2007 אידה הוברמן. שם - 2010 חיים באר. אל מקום שהרוח הולך. עם עובד - 2010 סייד קשוע. גוף שני היחיד. כתר - - 2014 Said Kaszua. Druga osoba liczby pojedynczej - 2010 Amos Oz. Jak uleczyć fanatyka. z ang. Danuta Sękalska. Prószyński Media. (wybór esejów) - 2010 Amos Oz. Może gdzie indziej. Leszek Kwiatkowski. Cyklady - - 1996 עמוס עוז. מקום אחר - 2010 Amos Oz. Sceny z życia wiejskiego. Leszek Kwiatkowski. Rebis - - 2009 עמוס עוז. תמונות מחיי הכפר - 2010 Amos Oz. Spokój doskonały. Magdalena Sommer. Świat Książki - 1982 עמוס עוז. מנוחה נכונה - 2010 Meir Szalew (Shalev). Chłopiec i gołąb. Magdalena Sommer. Muza - - 2006 מאיר שלו. יונה ונער - 2010 Meir Szalew (Shalev). Rosyjski romans. Raja Bar Peled. Wydawnictwo Sic! - - 1988 מאיר שלו. רומן רוסי Inne wydanie: brak roku wyd. Muza. - 2010 Benjamin Tammuz. Minotaur. Michał Sobelman. Claroscuro - - 1980 בנימין טמוז. מינוטאור - 2011 הילה בלום. הביקור. כנרת זמורה-ביתן - - 2017 Hila Blum. Odwiedziny - 2011 אשכול נבו. נוילנד. זמורה ביתן - - 2014 Eszkol Newo. Neuland - 2011 רם אורן. זהות כפולה. קשת. - 2011 Uri Orlew. Wyspa na ulicy Ptasiej. tłum? Harbor Point Media Rodzina - - (1981 אורי אורלב. האי ברחוב הציפורים. כתר - 2011 Orly Castel-Bloom. Tekstylia. Agnieszka Jawor-Polak. Świat Książki - - 2006 אורלי קסטל -בלום. טקסטיל - 2011 Meir Szalew (Shalev). Moja babcia z Rosji i jej odkurzacz z Ameryki. Magdalena Sommer. Muza - - 2009 מאיר שלו. הדבר היה ככה. כתר - 2011 דוד גרוסמן. נופל מחוץ לזמן. הקיבוץ המאוחד - - 2014 Dawid Grosman. Poza czasem - 2012 Lizzie Doron. Dlaczego nie przyjechałaś przed wojną? - - 1988 ליזי דורון. למה לא באת לפני המלחמה - 2012 יוכי ברנדס. הפרדס של עקיבא. כנרת זמורה-ביתן - 2012 ליאור דיין. אנשים מעדיפים לטבוע בים. ידיעות ספרים - - 2014 Lior Dajan. Ludzie wolą tonąć w morzu - 2012 יאיר חסדיאל. תל אביב. כנרת זמורה-ביתן - 2012 Eshkol Nevo. Do następnych mistrzostw. z ang. Wojciech Górnaś - - 2007 אשכול נבו. משאלה אחת ימינה - 2012 עמוס עוז. בין חברים. כתר - - 2013 Amos Oz. Wśród swoich - 2013 Dawid Grossman. Tam, gdzie kończy się kraj. Magdalena Sommer. Świat Książki - - 2008 דוד גרוסמן. אשה בורחת מבסורה - 2013 Hanoch Levin. Królestwo wszechwanny : Proza, skecze, piosenki, poezja. Włodzimierz Leder, Agnieszka Olek, Ela Sidi, Michał Sobelman. Agencja Dramatu i Teatru Adit, Wydawnictwo Austeria. - 2013 צפורה לביא. עקבים בחול. אסיף - 2013 אשכול נבו. המקוה האחרון בסיביר. כנרת זמורה ביתן -- 2016 Eszkol Newo. Samotne miłości. Muza - 2013 (tu:2018) מאיר שלו. שתיים דובים. עם עובד - - 2017 Shalev Meir, Dwie niedźwiedzice. Anna Halbersztat. Marginesy - 2014 Lior Dajan. Ludzie wolą tonąć w morzu - - 2012 ליאור דיין. אנשים מעדיפים לטבוע בים - 2014 Eszkol Newo. Neuland - - 2011 אשכול נבו. נוילנד. זמורה ביתן - 2014 Said Kaszua. Druga osoba liczby pojedynczej - - 2010 סייד קשוע. גוף שני היחיד. כתר - 2014 דורית רביניאן. גדר חיה. עם עובד - - 2016 Dorit Rabinian. Żywopłot - 2014 יגאל סרנה. 2023. כתר קיפוד - 2014 ישי שריד. השלישי. עם עובד - 2015 אשכול נבו. שלוש קומות. כנרת זמורה-ביתן - 2015 יניב איצקוביץ'. תיקון אחר חצות. כתר - - 2021 Janiw Ickowicz. Córka rzeźnika. Wydawnictwo Poznańskie- 2016 Eszkol Newo. Samotne miłości. Muza - 2015 Iszaj Sarid. Limassol. Filo - - 2008 ישי שריד. לימסול. עם עובד - - 2013 אשכול נבו. המקוה האחרון בסיביר. כנרת זמורה ביתן - 2016 מירב הלפרין. על גופתי המתה. ידיעות אחרונות - 2016 חיה אסתר. הבלנדר במוח שלי תנור. מבחר 1983-2013. 62 הוצאה לאור - 2016 Dorit Rabinian. Żywopłot. Agnieszka Olek. Smak Słowa - - 2014 דורית רביניאן. גדר חיה. עם עובד - 2017 Jehuda Amichaj. Otwarte zamknięte otwarte. Atut. Tomasz Korzeniowski - - 1998 יהודה עמיחי. פתוח סגור פתוח. שוקן - 2017 Hila Blum. Odwiedziny. Filo. Michał Sobelman i Joanna Stocker-Sobelman - - 2011 הילה בלום. הביקור. כנרת זמורה-ביתן - 2017 סייד קשוע. עקוב אחר שינויים. כנרת זמורה-ביתן - 2017 ישי שריד. מפלצת הזיגרון. עם עובד - - 2021 Iszaj [Yishai] Sarid. Potwór pamięci - 2016 Dorit Rabinian. Perskie narzeczone. Agnieszka Olek. Smak Słowa - - 1995 דורית רביניאן. סמטת השקדיות בעומריג'אן. עם עובד - 2017 חיים באר. קשר לאחד. עם עובד - 2017 סמדר הרצפלד. אינתא עומרי. 62 הוצאה לאור - 2018 חיים באר. בחזרה מעמק רפאים. עם עובד - 2019 דוד גרוסמן. אתי החיים משחק הרבה. הקיבוץ המאוחד - - 2021 Dawid Grosman. Gdyby Nina wiedziała. Znak. Magdalena Sommer - 2021 Iszaj [Yishai] Sarid. Potwór pamięci. Michał Sobelman i Joanna Stocker-Sobelman. KEW - - 2017 ישי שריד. מפלצת הזיכרון. עם עובד - 2022 נילי עוז. עמוס שלי. כתר - 2023 Josi Granowski [Yossi Granovski]. Adżami : Opowieści z Jafy. Roman Vater. Filtry ​ A L F A B E T Y C Z N I E (przekłady polskie) - Agnon Szmuel Josef, Przypowieść o skrybie i inne opowiadania. Piotr Paziński. Nisza, 2016. - Agnon Szmuel Josef, Przysięga niewierności. Piotr Paziński. Nisza, 2020. - Amichaj Jehuda, Koniec sezonu pomarańczy: wybór wierszy. Tomasz Korzeniowski. Świat Literacki, 2000. - Amichaj Jehuda, Otwarte zamknięte otwarte. Tomasz Korzeniowski. Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, 2017. - Antologia, Poezje nowohebrajskie [ ułożył i przetł. Aleksander Ziemny. Autorzy: Jehuda Amichaj i inni]. Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986. (Wyd. 2 rozsz., 1988). - Antologia, Antologia izraelska [ułożył i przetł. [z hebr. na rybkę] Marian Grześczak. Autorzy: Jehuda Amichaj, Aszer Reich i inni]. Wydawnictwo Dolnośląskie, 1995. - Antologia, Powiedział między innymi ...: opowiadania izraelskie [wybór tekstów hebr. dokonał Gabriel Moked. Autorzy: Amos Oz, Joram Kaniuk, Abraham B. Jehoszua, Amalia Kahana-Karmon, Dawid Szachar, Samuel Josef Agnon, Jaakow Szabtaj, Icchak Ben-Ner, Jehoszua Knaz, Dawid Schutz, Dawid Grossman, Dan Gałka, Icchak Orpaz, Orli Kastel-Blum]. Renata Jabłońska. Tygiel Kultury, 2009. - Antologia, Tel Awiw Noir [opowiadania hebrajskie, pod redakcją Etgara Kereta i Asafa Gawrona. Autorzy: Gai Ad, Szimon Adaf, Gon Ben Ari, Silje Bekeng, Aleks Epsztajn, Julia Fermentto, Asaf Gawron, Matan Hermoni, Joaw Kac, Dikla Kejdar, Etgar Keret, Gadi Taub, Lawie Tidhar i Antonio Ungar] z hebr. Daria Boniecka-Stępień, Tomasz Korzeniowski, Agnieszka Maciejowska, z ang. Zofia Stanisławska, z hiszp. Juan Diego Ramírez. Claroscuro, 2015. - Appelfeld Aharon, Badenheim 1939. Henryk Szafir. Wydawnictwo W.A.B., 2004. - Appelfeld Aharon, Droga żelazna. Hanna Volovici. Wydawnictwo W.A.B., 2006. - Arieli Mordechaj, Aszkenazyjczyk: biografia możliwa. Tomasz Korzeniowski. Pogranicze, 2004. - Castel-Bloom Orly, Tekstylia. Agnieszka Jawor-Polak. Świat Książki, 2011. - Lior. Ludzie wolą tonąć w morzu. Agnieszka Maciejowska. Filo, 2014. - Dinur Yehiel [Pseud. aut.: Ka-tzetnik 135633]. Dom lalek. z ang. Andrzej Horodeński. Orbita, 1992. - Doron Lizzie. Spokojne czasy, Muza. 2010. Magdalena Sommer. - Granowski Josi [Yossi Granovski]. Adżami : Opowieści z Jafy. Roman Vater. Filtry, 2023. - Grosman Dawid, Kto ze mną pobiegnie. Leszek Kwiatkowski. Wydawnictwo W.A.B., 2006. - Grosman Dawid, Patrz pod: Miłość. Magdalena Sommer. Świat Książki, 2008. - Grosman Dawid, Tam, gdzie kończy się kraj. Magdalena Sommer. Świat Książki, 2013. - Grosman Dawid, Bądź mi nożem. Marta Dudzik-Rudkowska. Świat Książki, 2014. - Grosman Dawid, Poza czasem. Regina Gromacka. Świat Książki, 2014. - Grosman Dawid, Ciałem rozumiem. Debora Jesod. Świat Książki, 2015. - Grosman Dawid, Księga gramatyki intymnej. Regina Gromacka. Świat Książki, 2015. - Grosman Dawid, Wchodzi koń do baru. Regina Gromacka. Świat Książki, 2016. - Grosman Dawid. Gdyby Nina wiedziała. Magdalena Sommer. Znak, 2021 - Hendel Jehudit, Szaleństwo psychiatry. Tomasz Korzeniowski. Państwowy Instytut Wydawniczy, 2009. - Huberman Ida, Tam. Tomasz Korzeniowski. Wydawnictwo WAM, 2010. - Ickowicz Janiw, Córka rzeźnika. Anna Halbersztat. Wydawnictwo Poznańskie, 2021. - Jehoszua Awraham B., Kochanek. Magdalena Sommer. Cyklady, 2005. - Jehoszua Awraham B., Powrót z Indii: powieść w czterech częściach. Leszek Kwiatkowski. Zysk i S-ka, 2005. - Jehoszua Awraham B., Pan Mani. Leszek Kwiatkowski. Cyklady, 2008. - Kaszua Said, Arabowie tańczą. Tomasz Korzeniowski. Pogranicze, 2005. - Kaszua Said, Druga osoba liczby pojedynczej. z ang. Marta Fita-Czuchnowska. Filo, 2014. - Katzir Judith, Matisse ma słońce w brzuchu. Michał Sobelman. Wydawnictwo EMG, 2007. - Keter Etgar, Gaza blues [wybór]. Agnieszka Maciejowska. Świat Literacki, 2000. - Keter Etgar, Kolonie Knelera. Agnieszka Maciejowska. WAB, 2016. - Kishon Ephraim, W tył zwrot, pani Lot! . z niem. Stanisław Lewański. Dolnośląskie, 1988. - Kishon Ephraim, Wybór opowiadań. z niem. Zofia Brzostowska. Fundusz Inicjatyw Społecznych, 1988. - Kishon Ephraim, A fe, Dawidzie!. z niem. Krzysztof Jachimczak. Wydawnictwo M. , 1994. - Kishon Ephraim, Abraham nic tu nie zawinił: 66 opowiadań satyrycznych. z niem. Jan A. Piekarz. Wydawnictwo M, 1994. - Kishon Ephraim, Z zapisków podatnika: bilans satyryczny. z niem. Ryszard Wojnakowski. Wydawnictwo M. , 1994. - Kishon Ephraim, Jedzenie jest moim ulubionym daniem: satyry zebrane o drugiej z najpiękniejszych rzeczy na świecie. z niem. Wawrzyniec Sawicki. Wydawnictwo Literackie, 1996. - Lapid Shulamit, Gazeta lokalna. Magdalena Sommer. Noir sur Blanc, 2000. - Lapid Shulamit, Krew mojej konkubiny. Magdalena Sommer. Noir sur Blanc, 2003. - Leskli Hezi, Taniec na torach. Beata Tarnowska. Oficyna Signi, 2017. - Levin Hanoch, Ja i ty i następna wojna: teatr życia i śmierci. z hebr. Irit Amiel, Agnieszka Olek, Michał Sobelman, z ang. Jacek Poniedziałek. Agencja Dramatu i Teatru Adit; Wydawnictwo Austeria, 2009. - Levin Hanoch, Królestwo wszechwanny. Proza, skecze, piosenki, poezja. z hebr. Włodzimierz Leder, Agnieszka Olek, Ela Sidi, Michał Sobelman. Agencja Dramatu i Teatru Adit; Wydawnictwo Austeria, 2013. - Levin Hanoch, Udręka życia i inne dramaty rodzinne: teatr życia i śmierci. z hebr. Agnieszka Olek, Ela Sidi, Michał Handelzalc, Michał Sobelman Agencja Dramatu i Teatru Adit; Wydawnictwo Austeria, 2015. - Levin Hanoch, Wielka nierządnica z Babilonu i inne sztuki mityczne: teatr życia i śmierci. z hebr. Włodzimierz Leder, Agnieszka Olek, Ela Sidi, Michał Sobelman. Agencja Dramatu i Teatru Adit; Wydawnictwo Austeria, 2015. - Nevo Eshkol, Do następnych mistrzostw. z ang. Wojciech Górnaś. Muza, 2012. - Nevo Eshkol, Neuland. Magdalena Sommer. Muza, 2014. - Nevo Eshkol, Samotne miłości. Magdalena Sommer. Muza, 2016. - Orlev Uri, Wyspa na ulicy Ptasiej. Ludwik Jerzy Kern. Nasza Księgarnia, 1990; (Harbor Point Media Rodzina, 2011).. - Orlev Uri, Babcia robi na drutach. Uri Orlev. Wytwórnia, 2009. - Orlev Uri, Biegnij chłopcze, biegnij. Magdalena Sommer. Wydawnictwo W.A.B. - Grupa Wydawnicza Foksal, 2013. - Oz Amos, Mój Michał. z ang. Urszula Łada-Zabłocka. Czytelnik, 1991. Agnieszka Jawor-Polak. Czytelnik, 2007. - Oz Amos, Czarna skrzynka. NOWA, 1994. z ang. Danuta Górska. - Oz Amos, Poznać kobietę. Ewa Świderska. Czytelnik, 1995. - Oz Amos, Aż do smierci. z ang. Monika Czerniewska. Rebis, 1996. - Oz Amos, Fima. z ang. Anna Esdem Tempska. Muza, 1996. - Oz Amos, Na Ziemi Izraela. z ang. Monika Czerniewska. NOWA, 1996. - Oz Amos, Dotknij wiatru dotknij wody. z ang. Danuta Sękalska. Muza, 1998. - Oz Amos, Tam gdzie wyją szakale. z ang. Katarzyna Bogucka-Krenz. Prószyński, 1998. - Oz Amos, Pantera w piwnicy. z ang. Danuta Sękalska. Muza, 1999. - Oz Amos, Nie mów noc. Agnieszka Jawor. Czytelnik, 2000. - Oz Amos, To samo morze. Tomasz Korzeniowski. Muza, 2002. - Oz Amos, Opowieść się zaczyna. z ang. Wacław Sadkowski. Prószyński, 2003. - Oz Amos, Czarownik swojego plemienia. z ang. Danuta Sękalska. Prószyński, 2004. - Oz Amos, Opowieść o miłości i mroku. Leszek Kwiatkowski. Muza, 2004. - Oz Amos, Nagle w głębi lasu. Leszek Kwiatkowski. Rebis, 2006. - Oz Amos, Przygoda w Jerozolimie. Elżbieta Abłamowicz. Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, 2008. - Oz Amos, Rymy życia i śmierci. Leszek Kwiatkowski. Rebis, 2008. - Oz Amos, Wzgórze złej rady. Agnieszka Jawor-Polak. Cyklady, 2009. - Oz Amos, Jak uleczyć fanatyka. z ang. Danuta Sękalska. Prószyński Media , 2010. - Oz Amos, Może gdzie indziej. Leszek Kwiatkowski. Cyklady, 2010. - Oz Amos, Sceny z życia wiejskiego. Leszek Kwiatkowski. Rebis, 2010. - Oz Amos, Spokój doskonały. Magdalena Sommer. Świat Książki , 2010. - Oz Amos, Wśród swoich. Leszek Kwiatkowski. Rebis, 2013. - Oz Amos, Żydzi i słowa. Piotr Paziński. Czytelnik, 2014. - Oz Amos, Judasz. Leszek Kwiatkowski. Rebis, 2015. - Oz Amos, Do fanatyków. Leszek Kwiatkowski. Rebis, 2018. - Rabinian Dorit. Perskie narzeczone. Agnieszka Olek, Smak Słowa, 2016 - Rabinian Dorit. Żywopłot. Agnieszka Olek, Smak Słowa, 2016 - Sarid Iszaj [Ishai], Potwór pamięci. Michał Sobelman i Joanna Stocker-Sobelman. KEW, 2021 - Sarid Iszaj [Ishai] . Limassol. Filo, 2015 - Shalev Meir, Chłopiec i gołąb. Magdalena Sommer. Muza, 2010. - Shalev Meir, Rosyjski romans. Raja Bar Peled. Muza, 2010; (Marginesy, 2016). - Shalev Meir, Moja babcia z Rosji i jej odkurzacz z Ameryki. Magdalena Sommer. Muza, 2011. - Shalev Meir, Dwie niedźwiedzice. Anna Halbersztat. Marginesy, 2017. - Shapira Anita, Historia Izraela. z ang. Anna Dorota Kamińska. Dialog, 2018 - Shilo [Szilo] Sara, Krasnoludki nie przyjdą. Czarne, 2013 - Szternfeld Rina, Dziewczynka, którą byłam: opowieści frunzyjskie i inne. Tomasz Korzeniowski. Wydawnictwo Myślnik, 2014. - Tammuz Benjamin, Minotaur. Michał Sobelman. Claroscuro, 2010.

spotkania hebraistów polskich stowarzyszenie tłumaczy literatury hebraiści - członkowie stowarzyszenia. stl.org.pl/baza-tlumaczy jan chryzostom gintyłło (1789-1857) ​ Jednym z pierwszych hebraistów polskich był Jerzy Liban z Legnicy, a Uni­wersytet Jagielloński, gdzie Liban wykładał w 1520 roku to jed­na z pier­wszych uczelni umożliwiających studia hebrajskie. W Króles­t­wie Polskim na początku XIX wieku języków wschodnich na­uczało is­t­niejące przez 21 lat od 1803 roku Seminarium Główne w Wilnie. Kie­dy w 1808 roku rozpoczął tam studia Jan Chryzostom Gintyłło ży­dow­­ska populacja Królestwa sięgała dziewięciu procent ogółu lud­noś­ci. Spośród niej dwieście dzieci miało możliwość świeckiej nauki w pier­­wszej szkole otworzonej właśnie w Wilnie, przy udziale tam­tej­sze­go Uniwersytetu i za jego przyczyną z uwagi na wstrzymanie pomo­cy, po sześciu miesiącach zamkniętej. Później Gintyłło wyda książeczkę „Nauka czytania po polsku dla mło­dzi wyznania starozakonnego”, co ma miejsce w 1817 roku, tuż przed ut­worzeniem w Królestwie Polskim szkół elementarnych dla mło­dzie­ży żydowskiej. W 1820 do trzech istniejących takich szkół uczęszcza około 300 uczniów. Od 1818 w War­szawie istniało kilka szkół elemen­tar­­nych prywatnych wyłącznie dla dziewcząt. W Galicji wcześniej, bo już od 1785 powstają szkoły publiczne świec­kie (od 1789 istniał przy­mus szkolny dla młodzieży żydowskiej). Po­do­bnie jak w Królestwie akcja miała cel rusyfikacyjny i poprze­dzo­na była „Statutem o urządzeniu Żydów” zatwierdzonym przez cara Alek­san­­dra I w 1804 roku, tak w Galicji chodziło o germanizowanie Żydów, co oczywiście nie podobało się szerokim kręgom ludności żydowskiej. Stąd m.in. w 1813 roku w Tar­no­polu powstała świecka szkoła elemen­tar­na z jęz. wykł. polskim i niemieckim. W zaborze pruskim jak w­szy­s­­­tkie dzieci tak i żydowskie podlegały obowiązkowi szkolnemu w sz­ko­­­łach publicznych. Nie wiadomo jakie motywacje legły u podstaw zainteresowania Jana Chry­zostoma Gintyłły językiem hebrajskim, wiadomo jednak, iż wy­ko­rzystał je później nie tylko do dysput z rabinami, mającymi nakłonić ich do porzucenia błędu odrzucenia Chrystusa, ale i do prób przys­wo­je­­nia młodzi żydowskiej polskiej kulturze. Oczywiście nawet jeśli podobne ten­den­cje, czego przejawem była m.in. sławna praca Loena Pinskera z Odessy „Autoemancipation” z koń­ca wieku, nie są jeszcze powszechne, choć w Królestwie słowo „e­man­cypacja” wobec Żydów znane jest na jego początku — takie, je­sz­cze nieznaczne próby pozyskania Żydów dla polskiej kultury is­t­nieją w tym samym czasie niezależnie od późniejszych wysiłków Gin­tyłły i sta­nowiska samych Żydów. W 1810 roku Samuel Baum, uwa­żany za pier­wszego Żyda krakowskiego publikującego swe prace w języku pol­s­kim, wręcza Fryderykowi Augustowi, księciu war­szaw­skie­mu polski prze­kład ustępu o etyce z „Sefer ha-brit” Pinkasa Eliasza - autora z Wil­na. Sto lat później sytuacja zmienia się do tego stopnia, iż obecność w pol­­­­skiej kulturze Żydów między innymi z powodu skali zjawiska, staje się przedmiotem niechęci części polskiego społeczeństwa. Gintyłło nie był pierwszym, który Żydom w Polsce sprzyjał, ale był bo­­­daj pierwszym, który napisał dla nich polski elementarz i hebrajsko-polski słownik. Najnowsza polska encyklopedia powszechna milczy o tym ze wszech miar ciekawym człowieku. Wśród nielicznych źródeł wiadomości o nim podaje Julian Bartosze­wicz w „Encyklopedii Powszechnej” Orgelbranda, Tadeusz Turkowski w „Polskim Słowniku Biograficznym” i Janusz Bazydło w „Encyklo­pe­dii Kato­lickiej” (TN KUL). Bibliografię zamyka kilka wspominek oraz jedyna monografia wydana w 1928 roku w Wilnie, napisana po ży­dow­sku (w ji­disz) przez Pinchasa Kona i dotąd nieprzetłumaczona „Dos erste heb­reisz-idisze leienbuch fun der poiliszer szprach un zein mechaber der biskup Jan Chryzostom Gintyłło” (Pierwsza hebraj­s­ko –żydowska czytanka polska i jej autor biskup Jan Chryzostom Gin­tył­ło). Kon podaje jednak, iż Gintyłło w pierwszej połowie XIX wieku był w kręgach katolickich postacią zna­ną, a noty o nim znajdują się we wszystkich polskich ogólnych i kato­lickich encyklopediach, choć mają cha­rakter stereotypowy. Se­mi­narium Główne w Wilnie odegrało istotną rolę zarówno w historii Ko­ścioła katolickiego w zaborze rosyjskim, jak też jako znaczny polski oś­rodek studiów orientalistycznych. Gintyłło rozpoczyna naukę po ro­cz­nym pobycie w seminarium kra­s­ławskim. Ma 19 lat i pod wpływem orie­ntalisty ks. Szymona Fe­lik­sa Żukowskiego wykładającego w Semi­na­rium hebrajski, zaczyna interesować się tym językiem. Greki i ła­ci­ny uczył się prywatnie u Godfryda Grod­dec­ka (Grodka) profesora Uni­wersytetu Wileńskiego, nauczyciela Mickie­wicza i Lelewela. Jidisz znał bodaj z dzieciństwa. Sam ks. Żukowski jed­nak porzuca studia o­rien­talne, choć go książę Adam Kazimierz Czar­toryski na Krym wy­sy­łał celem poduczenia arabskiego. Czarto­rys­ki koresponudjący z Tade­u­szem Czackim w sprawie wprowadzenia wykładów hebrajskiego, chal­­dejskiego i arabskiego do Liceum Krze­mie­nieckiego szanuje Gi­n­tył­łę, którym zainteresuje się poprzez Jó­zefa (?) Zawadzkiego, wydaw­cę Gintyłły. Wysoki poziom kształcenia i duże wymagania uczelni sprawiają, że w tym samym 1808 roku inni studenci rezygnują. Wśród nich Niko­dem Milewicz, kleryk archidiecezji mohylewskiej „wyprasza się z se­mi­naryum iako niesposobny do tak wielu obiektów Nauk słuchania”, a inni, jak Bowblewicz i Daukszewicz w 1810 roku sami zmuszali do ich wydalenia. Ci dwaj, być może właśnie od nadmiaru nauk „włóczyli się po mieś­cie, pili, wielu z sobą po nierządnych domach wodzili i ze­p­suli”. Nie koniec na tym. Po wyjściu z Seminarium „ujechaw­szy jed­nak milę drogi, ale żałując miasta, które im tylu dostarczało roz­rywek, postanowili i tę ostatnią chwilę swego pobytu w Wilnie spę­dzić jak naj­weselej (… i przedostawszy się za rogatki) całą noc pili w trak­tye­rze na Pohulance w niegodnem swoiem towarzystwie”. Sam Gintyłło jednak takiej nabiera do nauki ochoty, że wraz z dwoma in­­ny­mi studentami wnosi w maju 1812 roku o pozwolenia pozostania w Se­­minarium na rok piąty „dla pogłębienia znajomości Pisma świę­te­go, historii Kościoła, literatury hebrajskiej, greckiej i łacińskiej”. Mie­­siąc później jednak po wkroczeniu do Wilna wojsk napoleońskich w semi­na­rium umieszczono 67 chirurgów wojskowych ze służącymi i kompa­nię strzelców. Klerycy pojechali na wakacje, prócz ostatniego ro­ku bliskiego święceń kapłańskich. A kiedy do Seminarium trafia 600 żoł­­nierzy regimentu westfelskiego, na miejscu zostaje tylko 17 star­szych kleryków kończących studia. W otwartym ponownie w 1916 roku Semina­rium prefektem łacińskim znajdujemy Gintyłłę, który rok później w zastępstwie ks. Bob­row­skie­go wykłada tam Pismo święte. Niewiele jest dat w ułożonym przez nas życiorysie Gintyłły, ten bo­wiem życie całe niemal spędził na gromadzeniu i studiowaniu ksiąg, a przecież dat kolejnych nabytków i lektur do curriculum powszechnie nie wpisuje się. Poświęcił się literaturze hebrajskiej i „gdyby żył w Nie­m­czech lub w Anglii — pisze Julian Bartoszewicz — imię jego by­łoby znakomite, rozg­łoś­ne, jako wielostronnego uczonego i pier­w­sze­­go hebraisty”. Ów za­pał do studiów idzie u Gintyłły w parze z bra­kiem talentu wykładowcy i jak się wkrótce przekona, brakiem talen­tów w administracji. Zostawszy w 1821 roku kanonikiem kapituły żmu­­­dzkiej, około 1824 asesorem Ko­le­gium Duchownego w Peter­s­bur­gu nie bez późniejszych kłopotów, w 1838 z nominacji cesarza sufra­ga­nem żmudzkim (telszowskim), w końcu otrzymawszy w 1844 roku za­rząd die­cezji żmudzkiej, odznaczany orderami św. Anny (1835), św. Wło­­­dzimierza (1841) i św. Stanisława (1846) nie zawsze znajduje uz­na­nie i mimo starań rządu Watykan do końca odmawia nu nominacji. Na ile zaważyły na braku takiej decyzji opinie o nim, że „mimo posia­da­n­ia wielkiej biblioteki i znajomości języków jest człowiekiem, z któ­­rym o niczym i w żadnym języku rozmówić się nie sposób” (T. Tur­­kowski, PSB, T. VIII), że „odznaczał się charakterem trzpio­to­wa­tym (…) i nie umiał utrzymać ani powagi kapłańskiej, ani zachować pro­­stej przyzwoitości” nie wiadomo. Mikołaj Mianowski określa go na­wet jako intryganta. W 1850 roku ustępując biskupowi M. Wołon­czew­s­kiemu Gintyłło zamknął się razem z księgozbiorem i własną trumną w re­zydencji biskupiej w Olsiadach, pędząc tam żywot erudyty i bib­lio­­fila. „Mieszkanie miał jak muzeum — pisze Julian Barto­sze­wicz po­dający liczbę 30 tysięcy tomów jego biblioteki — półki i stoły uginały się pod woluminami dzieł, ściany osłaniały się u niego map­pa­mi, po­to­ka­mi historyi kościelnej i świeckiej, obrazami świętych i por­tre­tami pa­pieżów, doktorów kościoła i uczonych mężów. Pracował bez odpo­czyn­ku. Wszystkie dochody swoje obracał na zakup książek; w tym celu odbywał sam podróże po Niemczech. W Lipsku, Wiedniu, Ber­li­nie, w Petersburgu, nabywał rzadkie i kosztowne dzieła; tak połowa księgarni sławnego niegdyś księgarza i antykwariusza w Pe­tersburgu Greffa, przeszła na jego własność. (…) Nauka jednak nie była u niego celem ale środkiem. Gintyłło był to człowiek pra­k­ty­cz­ny. Zapalił się do nawracania nie katolików, a zwłaszcza Żydów”. Wi­­dzia­l­nym i jedynym efektem jego ciężkiej pracy pozostał ele­men­tarz z 1817 roku „Nauka czytania”, choć jego wydawca, wileński księ­garz Józef Zawadzki rok wcześniej komplementując autora przed Cza­r­­toryskim donosił o zamiarze publikacji elementarza arabskiego „do uży­­cia Tatarów tutejszych oraz dla ichże książkę do nabożeństwa co­dziennego w tekście arabskim z tłumaczeniem polskim”. O dąże­niach Gintyłły do nawracania Żydów świadczą wyraźnie tytuły prac jakie po­zo­stały w rękopisie. Gdzie pozostały nie wiadomo. Ponieważ biblio­te­ka podzielona po śmierci Gintyłły trafiła w jednej części do se­mina­rium w Kownie, a w drugiej do bernardyńskiego klasztoru w Kre­tyn­dze, Pinchas Kon w swojej pracy sugerował w 1928 roku, iż właśnie w tamtejszym klasztorze mogą znajdować się niedrukowane dzieła Gintyłły, wśród których wymienia się „Wypisy wszystkich miejsc z Tal­­mu­du i z dzieł rabinicznych o Messyaszu i religii chrześcijańs­kiej”, „Roz­pra­wę o prawdziwości przyjścia Messyasza” (w języku heb­raj­s­kim), „Ka­te­chizm ka­to­licki dla żydów” (napisany w języku jakiego starozakonni nasi używają na Żmudzi), tysiącstronicowy „Słownik heb­raj­sko-polski” nad­to wiele drob­nych rozpraw oraz tajemnicze „grube tomy”. Dlaczego nie wydał tych prac? Czy można uznać, że jego intencje zgo­d­­ne były z budzącym się ruchem asymilatorskim Żydów? Kim był dla Żydów i dla Kościoła? Może dysputy jakie prowadził z uczonymi Ży­da­mi przekonały go o jałowości walk Kościoła z Synagogą o dusze. Re­zy­g­­­nując pozostawał jakkolwiek w zgodzie z duchem sentencji po­mie­sz­czonej w rubryce „Zdania obyczajowe” własnego elementarza „St­rzeż się mieszać w cudze sprawy, bo sobie rzadko, a prawie nigdy dru­gim nie dogodzisz”. Gintyłło umarł w sierpniu 1857 roku. Pochowano go w grobie, który so­bie w kościele parafialnym za życia zbudował. Odnalezie­nie jego prac może mieć dzisiaj znaczenie jedynie poznaw­cze, historyczne, użytkowe raczej nie, choć pewnych korzyści można spodziewać się po wspomnianym słowniku. justyn pranajtis (1861-1917) ​ ​

półka po trzydziestu pięciu latach, faust tak był zajęty swoimi sprawami, że nie przerywał zajęć, by od czasu do czasu pospacerować z rodziną. dniem i nocą myślał o swoich książkach. one były jego najlepszymi przyjaciółmi. tylko między książkami odnajdywał spokój. z mowy pogrzebowej gerszoma badera o księgarzu aharonie fauście z krakowa. motto wstępu do książki chagit kohen "w księgarni. żydowskie księgarnie w europie wschodniej drugiej połowy dziewiętnastego wieku". jerozolima, 2006. katalog katalog książek hebrajskich i ich przekładów na język polski w naszych zbiorach. układ chronologiczny i alfabetyczny. przekłady z języka hebrajskiego, chyba że zaznaczono inaczej. szafa książek judaizmu (w opracowaniu) kanon literatury religijnej judaizmu. noty o wybranych dziełach oryginalnych i polskich przekładach. literatura i opracowania. ​ szafa książek izraelskich (w opracowaniu) kanon literatury hebrajskiej w izraelu. noty o wybranych dziełach oryginalnych i polskich przekładach. literatura i opracowania. ​ hebraica polskie - fiszki (w opracowaniu) książki i artykuły ​ wystawy (w opracowaniu) podręczniki po polsku do nauki języka hebrajskiego słowniki hebrajsko-polskie i polsko-hebrajskie podręczniki po polsku gramatyki języka hebrajskiego

cwi gil | צבי גיל ​ papierowy most (fragmenty) | przełożył z hebrajskiego tomasz korzeniowski ​ niepublikowane gdzie indziej okładka książki cwiego gila "papierowy most". (Zduńska Wola) Rynek, centrum życia w dni powszednie, w święta zmieniał wygląd. Przechodzili tamtędy ci, co mieszkali po tej stronie, gdzie była duża synagoga, na stronę drugą, gdzie był mały sztybel, albo z okolic małego szybla do rejonów sztybla innego, sąsiadującego przez przypadek lub nie, z drugim końcem. Zduńska Wola była miasteczkiem chasydzkim, i nie tylko, że każdy chasydzki obóz miał swój własny sztybel, ale i w samym obozie istniało kilka modlitewni. Chasydzi Ger [z Góry Kalwarii], największa grupa, mieli duży sztybel, w którym modlił się mój dziadek, ale "Turkim Haceirim" [Młodzi Turcy - zagorzali chasydzi, przyp. tłum.] obozu Ger, do których należał mój ojciec i jego przyjaciele, mieli swój własny sztybel. Chasydzi Ger w swoim czasie mieli jeszcze sztybel "Powszechny". O jego pochodzeniu opowiedział mi Pinchas Maroko, jeden z weteranów miasta. Do dużego sztybla chasydów Ger należeli ci, którzy chcieli, by ich dzieci, oprócz przedmiotów świętych nauczanych w chederze, uczono także wiedzy ogólnej. Z tego powodu zdecydowali posłać swoje dzieci do powszechnej szkoły, w której do południa uczyli się przedmiotów świeckich, a po południu religii. Radykalni z dużego sztybla wyrazili zdecydowany sprzeciw wobec łączenia przedmiotów świeckich z religijnymi i fakt posyłania dzieci do owej "szkoły" uważali za wyłom. I mimo że było ich niewielu, pod wpływem nacisków zostali ze sztybla wydaleni. Ale, dzięki Bogu, niech będzie błogosławiony, aby uruchomić sztybel, nie trzeba protekcji, i dlatego dysydenci otworzyli nowy sztybel, który nazwali "Sztybel Powszechny". To jest piękne w istytucji sztybla. Bóg nie potrzebuje ani dużego schronienia, ani szczególnych VIP-ów, by go reprezentowali. Można się doń modlić w każdym miejscu. Uczyłem się już w szkole łączonej, przedmiotów świeckich i religijnych, a dziedek dalej modlił się w dużym sztyblu, i nie tylko z powodu jego pozycji nikt nie śmiał go usunąć. Ale czasy się zmieniły. Istniały sztyble chasydów aleksandrowskich [Aleksandrów Łódzki] i chasydzi strykowscy, sztybel chasydów sochaczewskich i inne. Chasydzi Ger byli kręgosłupem chasydyzmu w mieście i napędem publicznej działalności żydowskiej w ramach związku Agudat Israel, do założycieli którego zalicza się admor z Ger. Nie było takiej działalności religijnej, publicznej, czy politycznej, w którą zduńskowolska Agudat Israel nie byłaby zaangażowana albo by jej wręcz nie prowadziła. Na czele organizacji w mieście (a w związku tym przewodniczącym gminy) był mój dziadek Dawid Najedet (jeden z najważniejszych i najbogatszych w miasteczku, jak opisał go badacz dziejów miasteczka Icchak Erdins-Arad). Opowiada się (Arad), że na początku lat 30., gdy złapano Żyda obarczonego wielką rodziną, w szabat, na przestępstwie wobec władz i skazano go na natychmiastową grzywnę albo długoterminowy areszt, młody i błyskotliwy rabin Zduńskiej Woli, Mosze Bar, zauważywszy to, poszedł do dużego domu modlitwy chasydów Ger, gdzie zbierali się miejscowi bogacze, i zażądał od modlących się, by tego samego dnia zebrali kwotę wystarczającą do jego uwolnienia. Ponieważ ludzie ociągali się, obawiając znieważenia szabatu, rabin ich zganił i stwierdził, że widzi tu nakaz ratowania życia, który unieważnia konieczność święcenia szabatu. Bogacze na to przystali, zebrali pieniądze i przynieśli rabinowi. Rabin Bar wezwał do siebie przewodniczącego rady gminnej, to jest mojego dziadka, i polecił mu natychmiast po szabacie wyjechać do stołecznej Warszawy i załatwić sprawę. Dziadek pojechał, uruchomił swoje tamtejsze kontakty polityczne i finansowe, i wyrok aresztu owego Żyda anulowano. Dziadek należał do gatunku chasydów, którzy nie zamykają się w czterech ścianach religijnych reguł. Poza wszystkim, postrzegał judaizm z Torą w jego centrum, ale jego własne parametry były nieco szersze. Światopogląd taki, ze sporym dodatkiem tolerancji, przysparzał mu szacunku, uznania i sympatii ze strony całej gminy. Dziadek był średniego wzrostu, ale cialo miał silne, ramiona szerokie, twarz osoby bardzo przystojnej, oczy ciepłe i brązowe, mały nos i obszerną brodę. Zawsze ubrany starannie (kaftan z alpaki, wysokie buty, czapka z daszekiem w dzien powszedni, kapota jedwabna i sztrajmł w sobotę), przechadzał się z laską jako oznaką elegancji i władzy, i nieustannie zniżał głowę w odpowiedzi na pozdrowienia przechodniów. Jego pośpieszny chód związany był zawsze z publiczną misją, czy to w ramach swej partii Agudat Israel, czy w ramach publicznej działaności gminy, czy w sprawach finansowych i handlowych w zakresie zadań właściciela majątku ruchomego czy nieruchomego, i przewodniczącego rady zarządu banku. Dobroczynność była podstawą działalności gminy i należący do niej ludzie bogaci byli gwarantami potrzebujących, którzy nie zawsze mogli spłacić dług, ale co oczywiste, dług do pewnych granic. Słyszałem kiedyś, jak dziadek wyrażał nadzieję, że pewien dłużnik (widocznie chodziło o niedużą kwotę) nie bedzie musiał zwracać pieniędzy. Jeśli zwróci, twierdził dziadek, to poprosi o nową pożyczkę, może nawet dużo większą, dlatego "mojchel tojwes", by nie musiał zwracać. Kalkulacja niezbyt uprzejma. Do sklepu nie zaszedł. "Es fast niszt" - powiedzieli - niestosowne. W domu, obok biurka, oparty na świętych księgach albo świeckich dokumentach, trzymał w ustach, zapalone lub nie, odwieczne kubańskie cygaro. Zapach cygara obwieszczał o obecności dziadka w domu, a mnie przyciągał jako ćmę do światła. Dziadek nigdy nie unosił głosu i wysławiał się delikatnie. Nie widzieliśmy, by podnosił rękę. Zachowaniem ujmował serca dzieci i wnucząt. Zawsze umiał wskazać inne opcje i różne drogi dobra i zła. Uczył nas samodzielnego wyboru drogi. Jego żona איזנה go. Zawsze wybierała dobrą drogę. Tylko tak można wytłumaczyć fakt, że jego najstarsza córka poślubiła syjonistę. Tylko dzięki temu można zrozumieć fakt, że po śmierci cioci Sary, jej dwie starsze córki pozostały w domu dziadka i po pewnym czasie obie emigrowały do Kraju Izraela. Dziadek był miłośnikiem Syjonu, ale nie w wąskim politycznym znaczeniu (Agudat Israel była w opozycji do ruchu syjonistycznego), lecz w szerokim znaczeniu tego słowa. W naszym domu odnoszono się do Erec Israel nie tylko jak do ziemi świętej. W pewnym okresie rozmawiano nawet o zakupie tam działki. Dziadek miał niepośledni udział w nastrojach pro-erec-izraelskich w kręgu chasydów Agudy w Zduńskiej Woli, spośród których część emigrowała do Kraju. O kwestii chasydów Ger i emigracji do Kraju jeszcze będę tu pisał w rozdziale o chasydzki dworze Ger. Dziadek miał też do czynienia z kręgiem Poalej Agudat Israel, będącej proletariackim odłamem Agudat Israel. Poalej miałaby być alternatywą dla świeckich ruchów robotniczych z Bundem na czele. Robotnicy Poalej Aguda Israel różnili się od członków Agudat Israel między innymi ubiorem. Garnitury zamiast kapot. Kapelusze zamiast spodików i sztrajmlów, a czasami brak brody. Także cztery krańce [tałesu] były schowane, więc cyces nie powiewały na wietrze. Kapelusze przesuwano na bok zgodnie z ostatnią modą, a większość nosiła także krawaty. Robotnicy Agudat Israel byli mi bliżsi niż Agudat Israel. Widziałem w nich odpowiedź na ducha czasów. Istnieli także Młodzi Agudat Israel. Jednym z nich był Menachem Ploinski, późniejszy człowiek Bundu i partii komunistycznej, który przeżył i mieszka w Giwataim. Ojciec Menachema był rzeźnikiem, a jego jatka była na szacownej ulicy Piłsudskiego. Menachem miał sześciu braci i dwie siostry. Nikt z nich nie był religijny. Menachema posłali na nauki do rabina Heszkie Bahuma. Jego nazwisko i wieści o Menachemie jako pilnym uczniu dotarły do miejskiego rabina, Eliezera Lipszyca, zięcia rabina Bera. Rabin wezwał Menachema i zapytał, czy chce kontynuować nauki rabiniczne w miasteczku Zgierz, a ten zgodził się. Uczeń wysłany z domu na naukę, nie mając środków do życia, zmuszony był stołować się u mieszkańców w ramach "Teig" - dni przetrwania i każdego dnia stołował się u innej rodziny. To ciążyło Menachemowi, więc wrócił do miasta i stawił się u rabina Lipszyca. Rabin posłał go do Radoszyc z gorącą rekomendacją do rabina Finkelszteina na naukę w jego bet-midraszu. Tam Menachem uczył się trzy lata, dołączając do Młodych Agudat Israel. Pewnego dnia rabin Finklesztein wezwał go i polecił mu natychmiast wrócić do domu. Dwa dni później zmarła matka Menachema. Powrót do Radoszyc tymczasem odsunięto, a Menachem potrzebował pieniędzy, aby zagospodarować się w mieście. Miał problemy z uzyskaniem pożyczki, aż przyszedł do mojego dziadka, a ten zatroszczył się, by Menachem ją dostał. Jednak pożyczki nie starczyło na finansową stabilizację i trzeba było zacząć pracować. Menachem przyszedł do Wiślickiego (jednego z właścicieli fabryki Rosen Wiślicki), i poprosił o przyjęcie do pracy. Wiślicki nie zgodził się pod pretekstem, że nie będzie mógł zatrudniać go w soboty (wspólnik Rosen wyemigrował do Kraju Izraela i założył fabrykę ręczników Rosen). Ploinski obiecał zatroszczyć się, żeby w szabaty pracował za niego goj, który zastąpi nieobecnego w pracy przez dwie zmiany. Wiślicki odmówił, twierdząc, że praca przez dwie zmiany obniża wydajność. Menachem musiał szukać pomocy u innych, docierając do Bundu i ruchu komunistów, bardzo atywmego w mieście. Osiemdziesięcioletni Ploinski, w kapeluszu, opowiedział mi o tym, kiedy pewnego gorącego dnia szliśmy w Giwataim w górę ulicy. Mechachem zamknął krąg. Wprawdzie do Agudat Israel nie powrócił. Według świadectw i pisanych dokumentów Dawid Wiślicki zatrudniał w fabryce dziesiątki Żydów, jako robotników i agentów. Możliwe, że z powodu kryzysu ekonomicznego nie chciał zatrudniać dodatkowych Żydów, przestrzegających szabatu. Tak czy inaczej, okazuje się, że absolutne przesłanki biznesowe przesłaniały Żydom wartości milosierdzia, a ruchy takie jak Bund, powstałe na bazie pozycji społecznej, przyciągały rzesze zwolenników między innymi spośród rozczarowanych środowiskami religijnymi oraz z powodów ekonomicznych. I to, co działo się w Zduńskiej Woli miało miejsce także w dziesiątkach innych miasteczek. Żydowska gmina w mieście, podobnie jak gminy żydowskie w innych miasteczkach, to nie byli jedynie kupcy i biznesmeni. Większość stanowiły warstwy rzemieślników i drobni przedsiębiorcy jak tkacze, przędzalnicy, stolarze, szewcy, blacharze, złotnicy, komiwojażerowie z pasmanterią itp. Przy tym zdolności rękodzielnicze ani artystyczne nie świadczyły o koneksjach człowieka. Był pewien Żyd o imieniu Szmil (Szmuel) Kajler, który o świcie wychodził z domu z walizką ze szpulkami nici do szycia. Cały dzień wędrował pośród okolicznych mieścin, a wieczorem wracał do nędznego domu z garstką zarobku, wycieńczony i zmarniały, a zimą także zmarznięty. Ale Szmil Kajler był gigantem Tory. Do tego stopnia żal mu było czasu na naukę Tory jego wieczornych uczniów, że zabraniał im załatwiać się podczas lekcji. "Jeśliś nie zrobił tego wcześniej, to teraz rób w spodnie. Przyszedłeś tutaj, by się uczyć, więc nie myśl o lekceważeniu Tory", jak powiedział do jednego z uczniów. Był też Mojszele Szapira, uczony, który sprzedawał żółty groszek, to jest cieciorkę, groszek jaki jada się podczas uroczystości obrzezania, czy jak to się dziś nazywa chumus, w bramie sztyblu. Byli tacy, co rozwozili mleko, skupowali szmaty i puste butelki, tacy co harowali ciężko albo po prostu grzebali w smieciach. Duża gmina biedoty. Wielu z nich to byli wybitni studenci. I jedni i drudzy znaleźni miejsce w szeroko pojętej gminie i jej różnych agendach. Chasydzi, ortodokdsi, niwierzący, prawicowi i lewicowi, każdy znał swoje miejsce w hierarchii społecznej, czy w hierachii poziomu wykształcenia. Zduńska Wola to był mikrokosmos żydowskiego życia i struktury żydowskiej gminy w Polsce. Istniały tam ruchy chasydzkie na czele ze wspomnianym związkiem Agudat Israel, istniały prawicowe, centrowe i lewicowe ruchy syjonistyczne, włącznie z ruchami religijnymi. Istniał też "Bund" i byli komuniści. Na polu niepolitycznym, związek sportowy "Turn Farajn", reprezentujący wszystkie dziedziny sportu, który nawet założył orkiestrę. Działał klub sportowy "Makabi", a także "Morgenstern" klub sportowy organizacji robotniczych. W dziedzinie finansów i wsparcia istniał bank "Bikur Cholim", Kasa "Bikur Cholim", bank przemysłowy, bank rzemiosła i handlu i fundacje jak "Beit Lechem" i "Tomchej ani'im". Organizacje zawodowe posiadały zjednoczenie kupców, zjednoczenie przemysłowców, związek rzemieślników, zjednoczenie wolnych zawodów, związek tkaczy itp. Wśród instytucji oświatowych i kulturalnych, oprócz jeszyw, istniały takie instytucje jak "Beit Ja'akow", "Talmud Tora", "Jesodot Tora", a także kursy wieczorowe, kółka sportowe, dramatyczne (imienia Anskiego) i inne instytucje, jak "Keren Hakajemet", fundusze i lobbiści. Z okazji różnych wydarzeń, tak świeckich jak religijnych, organizowano konferencje i występy. Podczas jednego ze spotkań święta Chanuka w remizie strażackiej, byłem solistą chóru, śpiewając pieśń "Dos Lichtel Dos Heilige" [pieśń na święto Chanuka. Jidysz - To małe, święte światło. Przyp. tłum.]. Wspinałem się na dziecięce dźwięki sopranowe, a chór śpiewał za mną. W w sali na dole siedziała moja rodzina i znajomi z "Dusznej Oneg". Nie liczyli na to, że zostanę chazanem. Chazanów uważali za głupców, za wyjątkiem chazanów z Ger, jak Josele Chancziner. Byli po prostu dumni ze śpiewającego chłopaka. W okresie Strasznych Dni uczestniczyłem także w chórze dużego sztybla chasydów Ger. Chasydzi odcisnęli swe piętno także na zewnętrznym wizerunku miasta. Ich hasłem było: "Bądź Żydem nie tylko w domu ale i na ulicy". Chasyd nie chodził samotnie, chyba że bardzo rzadko i albo bardzo wcześnie szedł na modlitwę albo późno w nocy wracał z jeszywy. Chasydzi chodzili parami, trójkami, albo małymi lub dużymi grupkami, do sztybla albo ze sztybla, rozmawiając przy tym z ożywieniem na wiele dźwięcznych głosów, basowych, tenorowych i cienkim altem. Fragment "Żydowskiego dialogu" z "Obrazków z wystawy" Musorgskiego to marny przykład na kakofonię, jaka rozbrzmiewała w różnych ansamblach tych piechurów. Niektorzy szli cicho i spokojnie, jakby czas stanął w miejscu, a oni jakby go przekraczali, i byli tacy, którym się spieszyło i wciąż się ponaglali. Tu i tam wzlatywał kapelusz, a jego właściciel ścigał go trzymając jedną ręką kipę [jarmułkę] żeby nie pofrunęła za kapeluszem, a drugą próbując zlapać uciekiniera. On biegł, wiatr unosił poły kapoty i cyces, a chasyd wyglądał jak latający dywan albo jak struś w biegu. Dość surrealistyczne widowisko w katolickiej Polsce. Dziwny naród te Żydki - myśli sobie goj spoglądając z boku. Jeśli jest mniej dyskretny (a większość Polaków do takich się zalicza), to dodaje tradycyjne przekleństwo: Psia krew, cholera jasna. W okresach świąt i uroczystości, obraz stawał się barwniejszy. Kapoty i kapelusze ustępowały jedwabym szlafrokom i sztrajmlom. Na jedwabnym szlafroku, na biodrach znajdował się jedwabny szeroki pas. Miejsce jego umieszczenia świadczyło jakoś o charakterze właściciela. Skromni chasydzi wiązali go powyżej pępka, prosto. Właściciele domów, przed którymi kroczył ich brzuch, starali się go wyeksponować, jako znak świadczący nie tylko o wadze jego ciala, ale też o jego randze w gminie. A wyniośli młodziankowie zwykli zakładać go na ukos, dołem ku podbrzuszu. Głowy zdobiły wąskie i wysokie sztrajmły, szerokie i płaskie sztrajmly z norek, lisa albo foki, świecące i wysłużone, noszone dumnie jak twierdze, lub zsunięte w dół, jakby miały zaraz spaść. Taki strój zakładano nawet, gdy temperatura w Polsce dochodziła do dwudziestu stopni w cieniu, w lipcu i sierpniu.Wątpliwe, czy Kozacy, Kirgizi i reszta kaukaskich plemion od których wziął się chasydzki ubiór, trzymali się tego stylu także latem tak, jak to robili chasydzi. Do stroju i wielogłosowej dyskusji należy dodać jeszcze ruch. Chasyd porusza się wciąż, także gdy się nie modli. Perpetuum mobile. Dzięki temu można oglądać wizualno-dźwiękowy pokaz, złożony z mieszaniny głosów i zintegrowanego ruchu - każde ciało to osobna pantomima, przy tym cała grupa porusza się w różnych kierunkach. W soboty i uroczystości wszelka działalność handlowa i rękodzielnicza niemal zamierały w mieście, bo w większości należała do Żydów, a goj, stały obserwator tych przedstawień, nie tylko że wykrzywiał zadarty nos, ale dodatkowo jego dusza cierpiała od przywilejów, jakie Żydzi nadawali sobie śladem sukcesów we wszystkich dziedzinach, i od protekcjonizmu wobec swoich pobratymców w zakresie finansowów. Żegnaj mój domie, moja twierdzo Przeprowadzka Żydów do getta nastąpiła latem 1940 roku. Ale nasza rodzina musiała opuścić dom jeszcze na początku tego roku. Niemcy postanowili, że sto najładniejszych i najbardziej przestronnych żydowskich mieszkań w mieście Żydzi opuszczą, a zasiedlą je wysocy nazistowscy oficerowie i urzędnicy. Przeprowadzka najwyraźniej miała być okupem za rezygnację z gróźb wobec Żydów. Przeprowadzka w zamian za okup, była przemyślanym aktem ekonomicznym. Polecenie wydał przewodniczący komitetu gminnego dr Jaakow Lemberg. Przed wygnaniem, zobowiązano nas do zatroszczenia się, by prócz małej ilości rzeczy osobistych, w mieszkaniu pozostaly sprzęty, przedmioty i meble, uporządkowane i czyste. W interesie mieszkańców jest, wyjaśnili Niemcy, by mieszkanie pozostało w stanie używalności, kiedy powrócą tu po jakimś czasie. Ten szatański podstęp, jeden etap z całego procesu likwidacji, począwszy od wypędzenia do gett, a na komorach gazowych kończąc, niczym sprawa tymczasowa i przejściowa, charakteryzował program "Ostatecznego rozwiązania". Lord Snowdon, który w Izraelu zbieral materiały o imigracji młodzieży, zapytał mnie swego czasu, jak tłumaczę fakt, że również gdy stało się jasne, że nasz los jest przesądzony, nie zbuntowaliśmy się i nie zrobiliśmy żadnego rozpaczliwego gestu w rodzaju "Niech zginie moja dusza wraz z Palestyńczykami" [Samson - przyp. tłumacza]. Jeśli pamięć mnie nie myli (nie czytałem książki), powiedziałem mu, że naziści przed zabiciem, uśpili nas, stępili nasze zmysły, zdeptali nas, zamienili w robaki, które można zgnieść. Poniżyli nas w naszych własnych oczach, tak że sami siebie widzieliśmy jako marne, płaskie stworzenia. Droga "wyższej rasy" ku górze, prowadziła przez sprowadzenie "ras niższych" na dół. Powstał wielki dystans. Oszustwa Żydów, uważanych przez nazistów za mistrzów oszustwa, były nierozerwalnym elementem metody. Stało się tak również podczas eksmitowania nas z domu. Nie tylko, że nas z niego wypędzono, ale dodatkowo czuliśmy się zobowiązani do troski o jego dobry stan, by zadbać o niego, by niczego nie brakowało, jak przystalo na majątek, którego wartość chcemy utrzymać. I tak, cała rodzina dwa dni trudziła się porządkując dom, jakby to była akcja na święta Pesach. Wiórkowanie, mycie i pastowanie podłóg, polerowanie miedzianych naczyń, kryształowych żyrandoli, politurowanie mebli, odkurzanie firan. I mieszkanie do usług. Pokoje i salony czekały na ocenę Niemców, którzy istotnie pochwalili nas za włożoną pracę. Zdaje się, że mama, a na niej spoczywało wykonanie zadania, była z tego dumna. Pokazać Niemcom, kim jesteśmy. Ja, najmłodszy, widziałem co się dzieje i głęboko, głęboko w duszy wiedziałem, że już tego domu nie zobaczę. Chodziłem po mieszkaniu i robiłem przegląd wszystkich rzeczy. W salonie oglądałem kryształowy kredens, gobeliny na ścianie, zegar z miedzianym wahadłem, mahoniowie meble. W obu bibliotekach, ojca i dziadka, sprawdzałem setki książek, zajrzałem do szałasu na święta Sukot, jakbym w kilka chwil chciał zanotować w szarych komórkach te nieodłączne od mego życia widoki. Ale nie płakałem. Zaczął się proces suszy źródeł łez. Zakładając, że wkrótce wrócimy, albo że zaraz skończy się wojna, postanowiono, że wszystkie wartościowe przedmioty, jak wyjątkowe srebra, futra, rzeczy miedziane, zostaną ukryte w piwnicy. Zrobiono to w głębokościach nocy, przy świetle świec, by nie wzbudzać żadnego zainteresowania. Srebrną i złotą biżuterię, inne drobne wartościowe przedmioty, zabraliśmy ze sobą. Babcia uważała, że puchowe pierzyny i srebrne lichtarze należy wynieść. Czterdzieści osiem godzin od rozkazu opuszczenia domu, byliśmy gotowi. Ułożyliśmy na wozie trochę rzeczy osobistych, głównie ubrań, pościeli, żywności i parę mebli. Powiedzieliśmy "Szalom" domowi, sklepowi, balkonowi, naszej galerii w teatrze niekończących się widowisk od niepamiętnych czasów. Przesiedlili nas na ulicę Ogrodową, która będzie potem częścią getta. Odległość od Rynku do Ogrodowej to ledwie kilkaset metrów, ale mieliśmy wrażenie, że zamieniliśmy miasto na wieś. Dwudziesty na wiek dziewiętnasty. Ulica miała wiejski charakter, a dom, w którym zamieszkaliśmy, był ni to domem ni to budą. Była tam duża kuchnia i jeszcze półtora pokoju, ale jak nam powiedziano, przynajmniej nie będziemy mieć wspólników. Nawet, gdybyśmy mogli przenieść nasze meble i rzeczy, to trudno byłoby tu zmieścić jedną dziesiątą wszystkiego, ani wszerz ani wzdłuż. Wkrótce po "małym wygnaniu" nastąpił drugi etap desktrukcji rodziny, jakby zaczął się pruć szew, który trzymał nas razem. Po kilku miesiącach wszystkich Żydów zmuszono do opuszczenia domów i pomieszczenia się w getcie, w trójkącie ulic wraz z Ogrodową, w marniejszej części miasta. Tysiące ludzi szukało miejsca pod dachem tam, gdzie wczesniej mieszkały ich ledwie setki. Skutkiem tego, w wielu mieszkaniach tloczyło się po kilka rodzin. Jako że i w piekle jest kilka pięter, to my, właściciele mieszkania bez współlokatorów, byliśmy szczęściarzami. Wygnanie do getta było nie tylko fizycznym przemieszczeniem z miejsca na miejsce. To było wygnanie ze wszystkiego, z czym byliśmy związani w przeszłości - ze sposobem zarobkowania, z kulturą, religią i sąsiadami, krewnymi, poziomem życia. Ludzie nagle znaleźli się po sześcioro, ośmioro w pokoju. Wszystkim służyło pomieszczenie, w którym była kuchnia, którą czasem trzeba było zorganizować. "Toaleta" była przestronniejsza, bo na zewnątrz. Powiedzenie, że "cały Izrael jest za siebie wzajem odpowiedzialny" tylko częściowo tu pasowalo i to ledwie w pierwszym okresie wygnania. Z biegiem czasu, wraz z pogłębianiem się głodu, a zimą także chłodu, znikały objawy humanizmu, a w każdym z nas obnażał kły wilk. Powracaliśmy do "stanu natury" zgodnie z nauką brytyjskiego filozofa Thomasa Hobbesa (Człowiek człowiekowi wilkiem). Wspólne cierpienie nie chroniło przed zazdrością, nienawiścią, a nawet wypadkami przemocy między bardzo sobie bliskimi, a nawet krewnymi. Zdarzało się też wypadki donosicielstwa do władz ("donosiciele" u Żydów zaliczają się do godnych największego poniżenia). Kiedy kanalizacja pęka, wszelka nieczystość uchodzi na zewnątrz. Ludzie, których zabrano z powrotem do średniowiecza, do getta wąskiego, błotnistego na zewnątrz i zatęchłego od środka, do strasznych warunków fizycznych - tracą w sobie boską cząstkę, a potem i cząstkę ludzką. Głównym źródłem utrzymania była sprzedaż wartościowych przedmiotów i złotych monet Polakom (odsprzedawanych z kolei folksdojczom). Getto nie było hermetycznie zamknięte i można było wykradać się na zewnątrz przez dziury, albo, mając zezwolenie, przechodzić bramą. W wielu wypadkach, poprzez Żydów pracujących na zewnątrz można było przekupić żydowską policję i Niemców, stojących na posterunkach, a nawet oszukać tych strażników, którzy nie umieli czytać po niemiecku. "Jeśli masz tę wronę, to możesz lecieć" - powiedział pewien policjant do mojego mlodszego brata, który z dumą podał mu jakiś dokument z pieczęcia orła i swastyki, który dostaliśmy swego czasu od władz. Szmuel, mlodszy brat, wykradał się na zewnątrz, by kupować papierosy paczkami i sprzedawać je w getcie pojedynczo. Na zewnątrz zbierał nawet niedopałki, kruszył resztki tytoniu i skręcał "nowe" papierosy. Oczywiście, nie on jeden. W getcie działali też inni sprzedawcy w jego wieku. Ceny były wyśrubowane i jeśli komuś porwały się buty, opcją były drewniaki. Węgiel opałowy kosztował ogromny majątek. Kto miał szczęście i pieniądze, z trudem zdobywał naturalny torf albo zazwyczaj wysuszone domowej roboty, pocięte na sześciany błoto. Ilości przydziałowego chleba na talony, ziemniaków i cukru były minimalne. Na ogródkach ludzie hodowali pojedyncze kury, żeby mieć jajko, a odrobinę niezbędnego mięsa, zresztą niekoszernego, kupowano na zewnątrz. Z tej i innych przyczyn, wiele rodzin mimowolnie stało się wegetarianami. Wiatr ze wschodu i z zachodu Żyd w naszym mieście, i sądzę, że we wszystkich żydowskich gminach w Polsce, miał trzy opcje tożsamości. Ultraortdoksyjna religia, narodowy syjonizm, albo opcja uniwersalna. Jeśli nurty syjonistyczne, jak syjonizm ogólny, Poalej Cijon, czy Haszomer Hacair, były w oczach Agudat Israel zabronione z powodu ich nieczystości, to ruch Mizrachi i Hapoal Hamizrachi nie były całkiem koszerne, a ich religijność uważano za hipokryzję. Społeczność świecka szła trzema nurtami: syjonistycznym, społecznym (komuniści czy bundowcy) i asymilacji. Żydowscy asymilanci przyswoili sobie zachodnią kulturę (nie polską) i posyłali dzieci na naukę do Francji, wzrocowego kraju dla Europy wschodniej tamtych lat. Pod względem stosunku do Kraju Izraela [Erec Israel] Nasz dom daleki był od asymilacji, ale nie od syjonizmu, choć nie od syjonizmu państwowego, tylko syjonizmu religijnego. Przywołam tu przykład ślubu nastarszej córki mojego dziadka, z działaczem syjonistycznym i zbuntowanym uczniem jeszywy. Jestem przekonany, że dziadek mógł postawić veto dla ślubu najstarszej córki ze syjonistą. Bardzo możliwe, że nie mógłby narzucić swego zdania, gdyby wybrał narzeczonego, który nie byłby w duchu jego córki. Jak na przyklad młodsza "buntownicza" córka, Rachela. Może dlatego że urodziła się w dobrobycie, a także z powodu nowych trendów, jakie pojawiły się w Polsce po Wojnie Światowej, ale ponad wszystko, z powodu natury dziadka, piękna panna o rudych włosach mogła pozwolić sobie na postawę opozycjonistki w rodzinie. Kiedy próbowali wydać ją za syna wyjątkowych bogaczy z Łodzi, uroczyście ogłosiła, że nie zgadza się, chyba że dostanie możliwość wypróbowania kandydata, a on się jej spodoba.I tak też zrobiła. Dopiero po kilku wizytach, przesłuchaniach i żądaniach, i po bliższym poznaniu narzeczonego, ogłosiła go swoim wybrańcem. Mąż, Awraham, przyszedł, jak powiedziano, z rodziny Blustein, rodziny bogatej, z interesami i majątkami w Polsce. Także gdyby dziadek zgodził się na ślub swej córki z syjonistą, by nie tracić więzi z córką, nie wyjaśnia to dlaczego tak bardzo trudził się, by pozyskać zezwolenie na wyjazd do Kraju Izraela dla swych dwóch wnuczek (z syjonistycznej rodziny Eisner) i włożyć dużo pieniędzy na zapewnienie ich powrotu po zakończeniu nauki. Należał do Chowewej Cijon, był miłośnikiem Syjonu. Dziadek wiedział też, że moja mama obraca się w kręgach syjonistycznych i gdyby był zdecydowanie temu przeciwny, jestem przekonany, że oddana mu córka, zrezygnowałaby z tej sprawy, przynajmniej na pozór. Również kilku bratanków mojej babci wyjechało do Kraju Izraela, więc to oczywiste, że w domu nie było atmosfery anty-erec-izraelskiej. Dziadek, jak już mówiłem, był w mieście przewodniczącym związku Agudat Israel i zaliczał się do jej narodowego wierzchołka. Ta sama organizacja, gdy do miasta przyjechał z odczytami syjonistyczny przywódca Icchak Grunbaum, zorganizowała burzliwe manisfestacje i trzeba było wezwać policjantów, by dopilnowali porządku na sali, zamkniętej na czas konferencji. Dziadek był w dobrych stosunkach z dr Jaakowem Lembergiem nie tylko dlatego, że ten był jednym z rodzinnych lekarzy. Zagorzały Żyd i antysyjonista nagle przestał korzystać z usług lekarza, który należał do najważniejszych przywódców synistycznych w mieście. Ten lekarz później wypełnił trudne zadanie w getcie. Ale na początku lat dwudziestych dr Jaakow Lemberg był działaczem na rzecz wyborów do polskiego Sejmu z ramienia bloku żydowskiego i wtedy poznał go Icchak Grunbaum i nauczył doceniać jako wschodzącą w ruchu syjonistycznym siłę. To był początek jego politycznej działalności syjonistycznej i stał na czele syjonistów ogólnych i syjonistycznej mlodzieży w Zduńskiej Woli. Był bardzo przystojny (adorowany przez kobiety), mocno zbudowany, o bystrym umyśle i talencie mówcy. Doktor Lemberg miał duży wpływ na moją mamę i nie wątpię, że mama uczestniczyła w działalności syjonistów potajemnie, ale jednocześnie jestem przekonany, że trudno byłoby przez dłuższy czas ukryć to przed rodzicami i mężem. Również przez fakt, że w rodzinie byli przedstawiciele syjonizmu, wytworzyła się ukryta relacja między nami dziećmi, a syjonizmem, relacja, którego romantycznego aspektu (Ex Oriente lux) pominąć nie można. Takie rzeczy przemawiają do serca młodzieńca. Cheder, a potem szkoła (łączona) nie zdołały zbliżyć mnie do chasydyzmu, czy wartości żydowskich, bardziej niż wpływ atmosfery domowej. Nie pamiętam ani jednego nauczyciela ani przekazywanej wiedzy, które zostawiłyby we mnie jakąś pożywkę. Wiedza nabyta w młodości na pewno tu i tam pozostała, ale zamiłowanie, czy choćby chęci naśladowania, nie było. I jeśli pamiętam jakiegoś nauczyciela, to raczej z jakiegoś banalnego i marginalnego powodu, jak nauczyciel Josef Chaim, rudzielec, z pobłyskującą siwizną w brodzie. Siadywał na wysokim pulpicie i po kilku minutach od rozpoczęcia lekcji, nasz rabin wciągał z worka jakiś kawałek ciasta który próbował przełamać, i kiedy mu się udawało, rozlegał się odgłos łamanego bakelitu. Wkładał cały kawałek do ust i żuł i żuł, bo i ciasto było twarde i też zapewne dlatego, że nie chciał rozstawać się z jego slodyczą. Patrzyłem z zazdrością. Byłem gotów oddać wiele kawałków tortu i chrupiących ciasteczek za jeden kęs tego łamliwego chrup-chrup. Ale pamiętam Josefa Chaima także dzięki jego synowi Awrumowi, który uczył się razem ze mną. Awrum uczył się z nami, mimo że był ode mnie i całej klasy starszy o parę lat. Był wyrośniętym chłopakiem o kręconych jak barania wełna włosach, twarz miał okrągłą jak księżyc, a oczy wodnistoszare. Nos i nozdrza szerokie, grube podkreślone wargi, a z ust prawie zawsze ciekła ślina. Awrum rozdarł sobie kieszeń w spodniach i miał zwyczaj wciągać rękę chłopaka obok do tej rozdartej kieszeni, by dotrzeć do "farmy", spacerować tam i poczuć jak członek mu puchnie i dochodzi do zastraszających rozmiarów. To była tajemnica, którą znała cała klasa. Kiedyś Awrum odprowadzał mnie do domu, i gdy jeszcze byliśmy na schodach, wyciągnął swego członka i zaczął ocierać nim o moje spodnie i widać było cud, jak ślina teraz ciekła nie tylko z ust, ale też i z członka. O tej historii opowiedziałem rodzicom i Awrum zniknął z klasy. Były też historie, o których rodzicom nie opowiadałem. [...] ​ Gil Cwi: Papierowy most [fragmenty] [tyt. oryg. גשר של נייר]. Wyd. Misrad Habitachon : Izrael, 1996. — 343 s.

moraletyka moraletyka moralność i etyka. obecne w cywilizacjach, kulturach, w filozofii i w religii, w których ludzie mają wzniosłe sądy o swoich powinnościach. te sądy w pewnym zakresie z czasem się zmieniają. w judaizmie moralno-etyczne normy istnieją od początku. w xix wieku pojawił się nawet ruch zwany "musar" (מוסר), by krzewić dobro. musar, musaryzm ruch etyczno-religijny powstały wśród żydów europy środkowo-wschodniej, celem pogłębienia pobożności. w 1842 roku izrael lipkin (salanter) założył w wilnie uczelnię, gdzie gromadzący się w szabat kupcy mieli rozważać kwestie etyczne. czytaj więcej - halina postek - musaryzm... almemor inne drogi judaizmu | i poza nim jezus - światło miłości | anan syn dawida z basry - światło litery | baal szem tow - światło ogniska | kocker rebe - światło prawdy | salanter - światło sumienia | chafec chaim - światło słowa | geiger - światło postępu | kaplan - światło narodów | steinzalc - światło kamienia| wine - światło człowieka ​ kocker rebe (menachem mendel morgenstern z kocka, 1787-1859) “myśl człowieka musi przebić skorupę pancerza nawyków, otrząsnąć się z rutyny za pomocą weryfikacji istoty wszystkiego co robi”. chafec chaim - światło słowa słowem złym zabija tak jak nożem - link

​​hebrajska kafé gazeta nr 5 1 szwat 5781 (14 stycznia 2021) foto: portal muzeum podwórka starego iszuwu. (oyc.co.il) ​ ​ 1 kraj i państwo. jerozolima złota jerozolima ירושלים של זהב jeruszalájim szel zaháw. nie ma w izraelu miasta ważniejszego niż jerozolima. nie tylko w historii żydów. od czasów zburzenia drugiej świątyni i wygnania żydów w roku 70, zaczęły tu napływać kolejne fale imigrantów żydowskich, głównie zwolenników syjonizmu, do miasta zamieszkałego głównie przez arabów. dzisiaj jerozolima ma status stolicy izraela, choć nieuznawanej przez onz i wydzielona jest w nim arabska część wschodnia, do której należy też stare miasto z dzielnicami (w nawiasach prowadzące do nich bramy): żydowską (4,8), muzułmańską (1,2,3), chrześcijańską (1,7,8), ormiańską (5,6) i z terenem wzgórza świątynnego. meczet al aksa stoi tu na miejscu świątyni żydowskiej, choć jak się okazuje w świetle badań, jest ona trochę w innym miejscu. do tego miasta królów מלכים mlachím i proroków נביאים newiím, jezusa i wszystkich ludów, które tu odcisnęły swój ślad, można wejść siedmioma bramami w murach starego miasta, które zwą się: (1) damasceńska albo שכם szchém, (2) kwiatów (albo heroda), (3) lwów, (4) gnojna, (5) syjonu (albo dawida), (6) jaffska יפו jáfo (jak pisał słonimski: „stary żyd mnie zapytał koło jaffskiej bramy: – ogród saski jest jeszcze? ciągle taki samy?”) i (7) nowa חדש chadasz. brama ósma – (8) miłosierdzia רחמים rachamím (albo złota) – zostanie otwarta wraz z przyjściem mesjasza. chrześcijanie zwiedzają tu bazylikę grobu bożego כנסיית הקבר knesijat hakewer, drogę krzyżową (via dolorosa - דרך הייסורים derech haisurím), a poza murami na górze oliwnej הר הזיתים har hazaitím – kaplicę wniebowstąpienia כנסיית העלייה knesijat haalijá i inne miejsca. historyczna jerozolima już dawno wyszła poza bramy miasta, nie mieści kolejnych mieszkańców (dzisiaj ponad siedemset tysięcy). oprócz królów i proroków, kogóż tam nie widziano, nawet einstein pomieszkiwał tu krótko. ale też pisarze i poeci. jedni przyjeżdżali (szmuel josef agnon, jehuda amichaj), inni rodzili się (amos oz) i pisali o jerozolimie. jeden człowiek, jak się zdaje, nie jest w stanie objąć w całości tego zjawiska i fenomenu jakim jest to miasto, ani żaden przewodnik turystyczny, ani tym bardziej ta notka. można tylko czytać i czytać i wędrować (kiedy znów będzie można) ulicami i zaułkami jerozolimy, chłonąć to miejsce wszystkimi zmysłami i nigdy nie będzie dość. 1 kraj i państwo. talmud izraelski. hasło 3: dochował wierności książka מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי „megilat haacmaut im talmud israeli” deklaracja niepodległości i talmud izraelski – w trzecim punkcie talmud izraelski omawia stwierdzenie deklaracji niepodległości, że naród żydowski po wygnaniu siłą ze swej ziemi שמר לה אמונים szamár la emunim – dochował jej wierności, nie zaprzestał modlitw, zachował nadzieję na powrót i odtworzenie swej wolności politycznej. autorzy stawiają pytania: czy rzeczywiście naród żydowski został wygnany, czy opuścił kraj z własnej woli? jakie to ma znaczenie prawne? czy wygnanie było karą za grzech, czy samo było grzechem? co oznacza dochowanie wierności krajowi? czy wsparcie „programu ugandy” (projekt z lat 1903-1905 osiedlenia tam żydów) było złamaniem dochowania wierności? jaki jest związek modlitwy z nadzieją i czy „nadzieja” zastąpiła modlitwę? czy rzeczywiście w każdym pokoleniu żydzi dążyli do „odzyskania wolności politycznej”? w redakcyjnym tekście czytamy, że przecież po zburzeniu drugiej świątyni (70 rok n.e.) żydzi z własnej woli opuścili swój kraj na dobrych parę setek lat i w tym czasie modlić się trwać w nadziei nie przestali. na te pytania odpowiada sześć tekstów: a. b. jehoszua pisząc o prawie prawa naturalnego (בזכות הזכות הטבעית) zauważa, że syjonizm pojawił się tragicznie za późno, by móc obronić żydów przed zagładą. chawacelet jahal – o deklaracji niepodległości i kwestii ludów tubylczych (מכילת העצמאות ושיח העמים הילידים). israel jaakow juwal - wypędzony siłą czy opuścił z własnej woli? (הוגלה בכח הזרוע או עזב מרצון?). hillel mali – zauważa, że deklaracja odnosi się raczej do wygnania okresu rzymskiego, pomijając babiloński, skoro horyzont czasowy syjonistów to dwa tysiące lat (להלך בין כאן לבין שם). rachel elior – we wszystkich pokoleniach byli tacy, którzy chcieli powrócić i odtworzyć życie biblijne, ale nie wszyscy, jeśli ktokolwiek, myśleli o tym w kategoriach wolności państwowej (ברית גורל וברית ייעוד). rani jeger – od modlitwy do nadziei (מתפילה לתקווה). wszystkim artykułom towarzyszą teksty i cytaty innych autorów. 2 narody i religie. judaizm i reszta wiary. bogobojni, litwacy jak pisaliśmy w poprzednim wydaniu - wśród bogobojnych חרדים charedim są tak chasydzi חסידים chasidim, jak ich przeciwnicy מתנגדים mitnagdim, litwacy i inni. dzisiaj zatem o litwakach ליטאים litaím, którzy jak sama nazwa – nie wskazuje – to żydzi rosyjscy, zamieszkujący niegdyś tereny litwy. dzisiaj ani nie mieszkają na litwie, ani nie zwalczają chasydów, choć zachowują swą odrębność. czym się różnią oprócz stroju? to są intelektualiści tory i gemary גמרא. nie zajmują się przeżyciami i uczuciami. nawet kabała mało ich obchodzi, a co dopiero palący fajki niedouczeni chasydzi. do pojawienia się chasydów, masy żydowskie w europie wyznawały jednolity judaizm i na chasydów nie zgadzali się żydzi w rosji, owi litwacy, którym przewodził geniusz z wilna – הגאון מווילנה hagaón mewílna - elijahu ben szlomo zalman אליהו בן שלמה זלמן, który pozostał wierny nauce tory i dotychczasowym zwyczajom. książka jego ucznia, chaima z wołożyna חיים מוולוז'ין, pod tytułem nefesz chaim נפש חיים dusza życia (i dusza chaima zarazem) z 1824 stała się litwackim manifestem. już wcześniej, w 1802 chaim założył jeszywę עץ חיים ec chaim, która stała się wzorcem litwackich jeszyw. wkrótce jeden z litwaków, israel salanter ישראל סלנטר uznał, że sama nauka tory nie wystarcza, by naprawiać człowieka. dlatego założył ruch musar מוסר, zajmujący się etyką. i choć ludzi nie pociągała samo-naprawy, to jednak udało się założyć jeszywę slobodka oraz instytuty dla młodzieży. wkrótce litwacy uznali, że zamiast budować kolejne, lepiej anektować dla potrzeb ruchu musar jeszywy istniejące. a gdy przyszedł czas na aliję עליה, na emigrację do ziemi izraela, musarnicy litwaccy zabrali ze sobą te jeszywy, np. dzisiejszą jeszywę w (c)hebronie. inne, istniejące dzisiaj w izraelu jeszywy litwackie to na przykład lomża (petach tikwa), czy poniewież (bnej brak). o ile chasydzi słyną z uwielbienia dla swych wielkich cadyków, to litwakom ta afirmacji swych „wielkich” nie udaje się. litwacy, jak mówiliśmy, to ruch intelektualistów i uczonych, nie dziw, że w końcu (na krótko przed zagładą) pojawiła się doktryna דעת תורה daat tora, według której owi wielcy uczeni powinni wypowiadać się w duchu tory i wydawać sądy nawet o całym świecie, i nie ograniczać się do tory. ową chęć supremacji i dominacji nad całą społecznością, widać oczywiście w całym izraelu i trochę poza nim. w litwackim nurcie głównym, w izraelu pojawił się z czasem nurt jeruszalmim ירושלמים jerozolimczyków, a wśród nich odłam jerozolimczyków zasiedziałych (הישוב הישן haiszúw hajaszán – stary iszuw, od xix wieku). inne odłamy, to briskaím בריסקאים - admiratorzy icchaka zeewa sołowiejczyka, a także hachazon-isznikim - wierni awrahama jeszajahu karlica. obok innych pomniejszych, nowy trend wśród młodych to modernim מודרנים nowocześni, zwani też hecharedim hechadaszim החרדים החדשים, nowi bogobojni – którzy chcą włączyć się w nurt główny izraelskiego społeczeństwa, jedni to dorobkiewicze, inni to intelektualiści. 3 idee. koszerność i trefność pojęcie koszerności dotyczy głównie żywności, która jest albo koszerna (zdatna) כשר kaszér, albo trefna (niezdatna) טרפה trefá, do spożycia. jest wiele warunków do spełnienia, by uznać żywność za koszerną. wymóg koszerności to jedno z 613 przykazań biblijnych תרי"ג מצוות tarjág micwót. część tej dozwolonej i zakazanej żywności jest w biblii wymieniona i opisana. na przykład koszerne są zwierzęta będące jednocześnie parzystokopytne i przeżuwające - z dodatkowym warunkiem właściwego zarżnięcia. po zarżnięciu mięso jest badane. zwierzę nie mogło być chore ani padłe albo ze skazą. konieczne jest też właściwe przechowywanie, bez kontaktu ze sobą produktów mlecznych i mięsnych (istnieje zakaz jedzenia razem produktów mięsnych i mlecznych, np. cheesburgera). stąd dobrze jest mieć dwa zestawy do naczyń, dwie lodówki, a nawet dwie kuchnie. inny zakaz, to spożywanie zrobionych przez goja (nie żyda) – chleba לחם lechem, czy wina יין jajn. istnieją jasne zasady kiedy i w jakich okolicznościach żywność może być spożywana. ważne są odstępy czasowe, różne dla mięsa potem mleka, czy mleka potem mięsa. naczynia winny być metalowe albo szklane, a zrobione albo sprzedane przez goja – muszą być skoszerowane przez zanurzenie w mykwie מקווה mikwe. ocenie koszerności poddawane są też przedmioty i utensylia religijne. taką oceną zajmuje się rabin np. oddziela od ziaren dobrych te niedobre. rabini także dają certyfikaty koszerności restauracjom, barom, kawiarniom itp. 4 ludzie i postaci. pod drzewkiem figowym. israel meir hakohen (chafec chajim) kim był ten wielki człowiek w xix wieku, gdzieś tam na białorusi koło litwy, że o nim piszemy? polska wikipedia nie ma jego hasła, choć jest w dziesięciu innych językach. israel meir hakohen nadał judaizmowi wyraźniejsze oblicze w kwestii moralności, nawołując jedynie to tego co już w nim było, ale zasypane złą wolą egoistycznej codzienności. celem israela meira było dobro człowieka i jestem przekonany, że gdyby wystraczająco dużo ludzi wiedziało o nim i przejęło się tym, co mówił i pisał, byłoby dziś na świecie mniej zła, pochodzącgo z ludzkiej mowy. rabin ten żył w latach około 1838 do 1933. urodził się w miejscowości zdzięcioł na białorusi w obwodzie grodzieńskim. gdy miał lat dziesięć, podczas nauki w wilnie objawił się jako fenomen, tzw. עילוי iluji. ożenił się w wieku siedemnastu lat i osiadł w raduniu. żona prowadziła mały spożywczak, a on uczył się w okolicy. wreszcie został rabinem radunia, ale szybko zrezygnował, bo okazało się, że ludzie nie dotrzymywali jego warunków. w 1869 założył jeszywę ישיבת ראדין jesziwat raduń. israel meir hakohen był pod wpływem rabina menachema nachuma kaplana מנחם נחום קפלן i rabina israela salantera (musar!). gdy miał lat 35 napisał książkę chafec chajim חפץ חיים o zakazie używania złego języka, a w wieku lat 46 napisał pierwszą część miszná brurá משנה ברורהת (zrozumiała miszna), wykład zasad postępowania, z dzieła josefa karo שולחן ערוך szulchan aruch. swoje książki wydawał anonimowo i aby się utrzymać, sprzedawał je w swoim sklepiku, bo będąc rabinem nie brał wynagrodzenia. w wieku lat 38 wydał שמירת הלשון szmirát halaszón (dyscyplina języka) – o etyce i o walce w przezwyciężaniu w mowie złego języka. tytuł dzieła pochodzi z księgi przysłów: שֹׁמֵר פִּיו וּלְשׁוֹנוֹ שֹׁמֵר מִצָּרוֹת נַפְשׁוֹ. kto strzeże ust swoich i języka swego, strzeże od ucisków dusze swojéj (ksiądz wujek). nawiasem, ta książka jak wiele innych, też jest dostępna w internecie, po hebrajsku i angielsku. w innych pismach israel meir podkreślał, że wśród wszystkich 613 przykazań, najważniejsze są te, odnoszące się do relacji międzyludzkich (ważniejsze nawet od tych o relacjach z bogiem, o funkcjonowaniu świątyni ze złotymi kolumnami, składaniu ofiar, czy koszerności jedzenia – mimo iż czekał na zbawienie גאולה geulá i pisał o znaczeniu ofiar i innych świętości). największe jego dzieło, w sześciu tomach, to wspomniana משנה ברורה miszná brurá (ukończył ją mając lat 68).dzieło stało się kodeksem postępowania żydów aszkenazyjskich i w dużej części też sefardyjskich. israel meir wielką wagę przykładał do staranności wydań swych książek, dlatego opłacał korektorów. w sumie napisał i wydał około 25 książek. prawdopodobnie był też pierwszym autorem książki o etyce wojskowej (machané israél מחנה ישראל obóz izraela). pisał też przeciw zwlekaniu z zapłatą robotnikowi. jego imieniem nazwano wiele ulic w izraelu. w 1944 powstał także religijny kibuc chafec chajim חפץ חיים. w kfar saba w latach 40-50. działała jeszywa chafec chajim (podobna powstała też w usa, chociaż on sam stanowczo sprzeciwiał się emigracji do ameryki). 5 sfat ewer. język hebrajski. język izraelski wszyscy w izraelu znają popularny zwrot: עברית קשה שפה iwrit kaszé safá – trudny hebrajska język. dzisiaj w izraelu, obok odrodzonego hebrajskiego, pojawiła się mowa, zwana przez niektórych językiem izraelskim. językoznawca גלעד צוקרמן gilad cukerman (dla jednych geniusz albo prowokator, dla innych co najmniej kontrowersyjny) opublikował ponad dziesięć lat temu książkę ישראלית שפה יפה israelít safá jafá – izraelski to piękny język. jeszcze przed drukiem, na okładce swej książki o języku izraelskim, cukerman znalazł stwierdzenie, że to jego pierwsza książka po hebrajsku. autor chciał, by wydawca napisał: po izraelsku. skończyło się na: jego pierwsza książka w izraelu. są tacy, którzy twierdzą, że język izraelski to dialekt, nie zgadzają się z cukermanem i trudno im uznać izraelski za język. język hebrajski od zawsze ma bardzo dużo zapożyczeń. biblijny - z aramejskiego i akkadyjskiego. współczesny - z żydowskiego (jidysz), angielskiego i wielu innych języków. na przykład popularny zwrot na pożegnanie אז יללה ביי az jalla baj, no to cześć – składa się z hebrajskiego az, arabskiego jalla, i angielskiego baj. po drugie hebrajski aż się prosi, by popełniać błędy – w gramatyce istnieje mnóstwo wyjątków, pomija się samogłoski w tekstach prasowych, w prozie, w piśmie powszednim. reguły są skomplikowane, dużo słów starożytnych obok całkiem nowych, wprowadzanych, choć z oporami, przez akademię (np. powszechnie mówi się internet, a nie mirszétet מרשתת. powszechnie używa się liczebników żeńskich zamiast męskich i liczby pojedynczej zamiast mnogiej. sławny jest zwrot kupców na targu עשר שקל eser szekel (żeński i pojedyncza) – zamiast עשרה שקלים asará szkalím (męski i mnoga). w czasownikach druga osoba czasu przyszłego תלך teléch, pójdziesz, zamiast trybu rozkazującego לך lech! idź! albo trzecia osoba czasu przyszłego יביא jawí, przyniesie, zamiast pierwszej אביא awí przyniosę. albo też używanie partykuły את et, czyli biernika razem z mianownikiem. (יש את האיש הזה jesz et haisz hazé - jest tego człowieka). ciekawe zjawisko to zatrzęsienie skrótowców, których źródłem jest wojsko. krótko mówiąc – tak jak hebrajski długo był niby martwy, tak teraz jest naprawdę żywy. 6 kultury i obyczaje. od zaręczyn do rozwodu kiedy bogobojny חרדי charedí żyd i żydówka chcą się pobrać, rozpoczyna się ustalony tradycją i prawem łańcuch wydarzeń, do których należą przede wszystkim: 1) swaty שידוכים sziduchím. swatka, swat, kojarzą w parę kandydatów. po wstępnej zgodzie następują 2) warunki תנאים tnaím - rodzice kandydatów podczas spotkania przy posiłku, spisują warunki – co każda strona zamierza wnieść, gdzie i kiedy będzie ślub i kto przyjdzie itp. po tym są 3) zaręczyny kiduszim קידושים to jest założenie obrączki, co faktycznie oznacza związek ślubu, po czym w czasach dzisiejszych od razu następują zaślubiny ארוסים irusim pod baldachimem zwanym חופה chupá. w tym samym czasie mąż przekazuje żonie, sporządzone według ustalonych warunków: 4) świadectwo ślubu כתובה kiedyś bogato ilustrowany, piękny dokument. a kiedy umiera mąż i zostawia żonę bez dziecka, odbywa się 5) chalica חליצה jeśli żyje brat zmarłego, wtedy wdowa winna wyjść za niego, a je sli nie chce, to zdejmuje z jego nogi but i oświadcza swą wolę. jeśli mąż nie umarł, ale zaginął lub praktycznie nie żyje z żoną, to aby doszło do: 6) rozwodu גרושין geruszín, mąż musi wręczyć żonie: 7) akt rozwodowy גט get. taka porzucona żona zwana jest: 8) aguná עגונה. nie ma ona żadnych możliwości prawnych wymuszenia na mężu rozwodu. to dzisiaj dość powszechny poważny problem społeczny. 7 życie literackie i artystyczne. kanon hebrajskiej literatury izraelskiej (2) w 2018 radio kan bet opublikowało listę „70 lat 70 książek”, najciekawszych książek wydanych w izraelu od 1948 roku , tworząc rodzaj kanonu, który warto i wypada znać i który tu publikujemy. w tej części lata 60. publikacje przekładów polskich książek z listy zaznaczymy. 1962 rachel eitan רחל איתן (1932-1987) ברקיע החמישי berakija hechamiszi (w piątym niebie). pierwsza powieść autorki, zawiera wątki autobiograficzne i opisuje życie nowych imigrantów – olím chadaszím עולים חדשים, w tym sierot i dzieci porzuconych – podwórko na tyłach fabryki syjonizmu. zekranizowana w 2012. 1962 aharon appelfeld אהרון אפלפלד (1932-2018) עשן aszán (dym). ocaleni z zagłady, „stamtąd”, próbują ułożyć sobie nowe życie. 1964 szimon balas שמעון בלס (1930-2019) המעברה hamaabará (osada tymczasowa). pierwsza powieść autora. jej temat – do dziś kontowersyjny w izraelu – to życie imigrantów w prymitywnych warunkach tymczasowych osad. po raz pierwszy opisane tu przez młodego imigranta z iraku i jemu podobnych, walczących o własne miejsce w młodym państwie. 1965 chanoch bartow חנוך ברטוב (1926-2016) פצעי בגרות picéj bagrút (trądzik młodzieńczy) szósta książka autora, autobiograficzna. pierwsze trzy miesiące w powojennej europie powojennej do której trafia z palestyny żyd, bohater książki, służąc w brygadzie żydowskiej, w organizacji „brichá” przemycającej żydów do palestyny. drugi centralny wątek wątek, to kwestia zemsty na niemcach. 1967 amalia kahana-karmon עמליה כהנא- כרמון (1926-2019) בכפיפה אחת bakfifá achat (pod jednym dachem?). zbiór opowiadań, pierwszy głos gender w literaturze hebrajskiej, pytający o miejsce i rolę kobiety w twórczości, a wśród nich opowiadania „neima sason pisze wiersze”, „beer szewa stolica negewu”. 1968 a. b. jehoszua א"ב יהושע (1936) מול היערות mul hajaarót (na wprost lasów). druga książka autora. w tytułowym opowiadaniu zbioru bohaterem jest arab z odciętym językiem, który podpala las po to, by ujawnić w nim resztki arabskiej wsi, do czego podżega go i pomaga mi w tym żydowski student. autor przenosi do kolejnych utworów i rozwija w nich postać araba z tego opowiadania, co jest gestem przeciw usuwaniu tematu arabów w izraelu. 1968 amos oz עמוס עוז (1939-2018) מיכאל שלי michael szelí (polskie przekłady: mój michał [z angielskiego urszula łada-zabłocka19xx. rok..], mój michael (z hebrajskiego agnieszka …… rok..). trzecia książka autora, której bohaterka ucieka od bieżącego życia, od rodziny i otoczenia (rzecz dzieje się w latach 50. na jerozolimskim osiedlu makor baruch) do dni dzieciństwa w jerozolimie, w których byli arabscy bracia bliźniaki, chalil i aziz. 1969 icchak (awerbuch) orpaz יצחק (אוורבוך) אורפז (1921-2015) מסע דניאל masá daniel (wyprawa daniela). szósta książka autora. powieść kultowa w nakładzie trzydziestu tysięcy egzemplarzy w latach rewolucji dzieci kwiatów, tuż po wojnie sześciodniowej. bohater,spadochroniarz, ucieka przed światem plastiku (tak, już wtedy) w stronę morza i po mistycznych doświadczenia powraca do świata ludzi. 1969 joram kaniuk יורם קניוק (1930-2013) אדם בן כלב adám ben kelew (adam, syn psa. rozdział 5, tłum. l. kwiatkowski). trzecia książka autora. zmieniła spojrzenie na zagładę. ocalonym był komik, zabawiający idących na śmierć i grającym rolę psa komendanta. 1969 dawid szachar דוד שחר (1926-1997) קיץ בדרך הנביאים kaic badérech hanewiím (lato na ulicu proroków). czwarta książka autora i pierwsza w serii היכל הכלים השבורים hejchál hakelím haszwurím (pałac rozbitych naczyń). proustowski bohater, który powrócił ze studiów w paryżu, wyrusza na poszukiwanie wspomnień w jerozolimie i okolicach w roku 1936, gdzie żyją chrześcijanie, muzułmanie i żydzi, tutejsi i przyjeżdżający z różnych stron świata. 8 moral-etyka. awraham bar chija: logika smutnej duszy awraham bar chija אברהם בר חייא (przełom xi i xii w.), żył w barcelonie, a jego dzieło הגיון הנפש העצובה higajón hanéfesz haacuwá - logika smutnej duszy albo logika duszy strapionej jak tłumaczy krzysztof pilarczyk, który pisze, iż w tym dziele autor „rozpatruje stworzenie jako połączenie materii i formy, przedstawia koncepcję duszy, poglądy na społeczeństwo i czas oraz koncepcję prawdy (obok „prawdy żydowskiej” zawartej w torze, istnieje mądrość nieżydowska). ta mądrość nieżydowska to filozofia grecka, do której ówcześni autorzy żydowscy dość powszechnie próbują nawiązywać. bar chija pisał po hebrajsku, co jest ważnym faktem wobec powszechnie powstającej w tym czasie literatury żydowskiej pisanej po arabsku. co więcej, tworzy nowe słowa hebrajskie, z racji choćby zajmowania się różnymi dyscyplinami ówczesnej nauki. jego dzieło powstało w tym samym okresie mniej więcej, co obowiązki serca, dzieło ibn pakudy, o którym pisaliśmy wcześniej, i kuzari כוזרי jehudy halewiego יהודה הלוי. rękopis książki znajduje się w watykanie. zawiera cztery rozdziały. jak pisze geoffrey wigoder (we wstępie do współczesnego wydania książki), główne tematy dzieła to: stworzenie świata בריאת העולם briát haolám, problem zła na świecie בעיית הרע בעולם baaját hará baolám oraz skrucha i życie pobożne, a w rozdziałach drugim i trzecim, omawia kwestie jom kipúr יום כיפור dnia pojednania. 9 nostalgie kiedy już dotrzecie do jerozolimy, na starym mieście w dzielnicy żydowskiej, będziecie mogli zwiedzić muzeum podwórka starego iszuwu (społeczności żydowskiej). trochę tam wygląda jak u babci, poza tym, że to bliski wschód. 10 fiszki דב אלבוים: מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי. בנימין בראון: מדריך לחברה החרדית : אמונות וזרמים.

טיולי פולין טיולי פולין עם מדריך דובר עברית ופולנית פעיל בתחום משנת 2011 metayelim@gmail.com | whatsapp +972559467657 גלריה תמונות מטיולים בפולין היסטוריה| תרבות | קונצרטים | טבע | ספא | ילדים | כיף | אוכל | קניות שורשים | שואה hebrajskakafe.com ברוכים הבאים לאתר תיירות ישראלים בפולין עם מדריך פולני דובר עברית ומתמצא ביהדות וורשה מסלול יהודי אם אתם בפוזנן וראיתם כבר הכל, אז למה לא לבקר בוורוצלב. וורשה מסלול פולני וורוצלב קרקוב מסלול יהודי קרקוב מסלול פולני לובלין לודז זקופנה קרקוב | וורשה | וורוצלב | לודז' | לובלין | פוזנן | זקופנה | ושאר פולין הזמינו סיור וטיול בעיר ובאזור עם מדריך נהג דובר עברית | whatsapp/tel. +48798866952 | metayelim@gmail.com

hebrajska kafé gazeta 1 kwietnia 2020 | 70 twarzy izraela ​ dawid grosman epidemia będzie fundamentalnym zrządzeniem losu. kiedy wygaśnie, pojawią się nowe możliwości ​ Jest od nas większa, ta epidemia, i w pewnym sensie, niepojęta. Silniejsza od wszelkiego spotkanego już wroga realnego, a także od każdego superbohatera, stworzonego w filmach i w wyobraźni. Czasami wkrada się do sedna mrożącej krew w żyłach myśli, że może tym razem, w tej walce, przegramy. Przegramy naprawdę i będzie to porażka światowa. Jak w czasach „hiszpańskiej grypy”. Ale tę myśl natychmiast odrzucamy. No, bo, jak to przegramy? Przecież jesteśmy ludzkością XXI wieku! Jesteśmy doskonali, skomputeryzowani, uzbrojeni w niezliczoną ilość broni i maszyn niszczących, chronieni antybiotykami, zaszczepieni. A mimo to, coś w niej, w tej epidemii, mówi, że tym razem reguły gry są zupełnie inne od tego, do czego przywykliśmy, i to do tego stopnia, iż można powiedzieć, że póki co, ta gra nie ma reguł. Co godzinę ze zgrozą liczymy chorych i zmarłych na wszystkich krańcach świata. I mimo wszystko, u stojącego na wprost nas wroga nie widać żadnych oznak zmęczenia, czy spowolnienia, w czasie gdy bez przeszkód zbiera żniwo. Kiedy używa naszych ciał, żeby się mnożyć. Coś jest w braku twarzy tej epidemii, w braku przemocy, jakby groziła wessaniem całego naszego jestestwa, które nagle wydaje się takie kruche i bezbronne. Nawet bezlik wypowiedzianych o niej w ostatnich miesiącach słów, nie zdołał z niej uczynić trochę bardziej zrozumiałej i przewidywalnej. „Zaraza nie jest na miarę człowieka - pisał Albert Camus w "Dżumie" - więc powiada się sobie, że zaraza jest nierzeczywista, to zły sen, który minie. Ale nie zawsze ów sen mija i, od złego snu do złego snu, to ludzie mijają, a humaniści przede wszystkim, ponieważ nie byli dość ostrożni. Nasi współobywatele nie ponosili większej winy niż inni; zapominali o skromności, tylko tyle, i myśleli, że wszystko jest jeszcze dla nich możliwe, co zakłada, że zarazy są niemożliwe. Nadal robili interesy, planowali podróże, i mieli poglądy. Jak mogli myśleć o dżumie, która przekreślała przyszłość”. (Przekład: Joanna Guze) Wiemy już: Pewien procent społeczności zarazi się wirusem. Pewien procent umrze. W Stanach Zjednoczonych mówi się, że umrze ponad milion. Śmierć jest teraz bardzo namacalna. Ten kto może – wypiera ją. Ale ten, u kogo siła wyobraźni jest bardzo aktywna – jak na przykład u piszącego te słowa, i dlatego należy odnieść się do jego słów z powątpiewaniem – staje się ofiarą wyobraźni i scenariuszy, które się mnożą z prędkością nieustępującą prędkości zarażania wirusa. Niemal każdy kogo spotykam chce zabłysnąć różnymi możliwościami swej przyszłości w rulecie epidemii. Także moim życiem bez niego, jak jego życiem beze mnie. Każde spotkanie, każda rozmowa, mogą być ostatnie. Pierścień się zaciska: na początku mówili nam „zamykamy niebo” (co za wyrażenie! Tylko „bariera tęsknot” jest bardziej przesadzona i dokładna jak to). Potem zamknięto nasze ulubione kawiarnie, teatry, boiska sportowe, muzea. Przedszkola, szkoły, uniwersytety. Ludzkość gasi światła, jedno po drugim. Nagle w naszym życiu pojawia się dramat katastroficzny na skalę biblijną. „I poraził Bóg swój lud”. I porazi cały świat. Każdy człowiek na ziemi bierze udział w tym dramacie. Nie ma nikogo kto byłby z niego usunięty. Nie ma nikogo, kto by w nim uczestniczył mniej od innych, z jednej strony, z powodu natury powszechnej śmiertelności, zmarli, których nie znamy to tylko liczby, są anonimowi i nie mają twarzy. Z drugiej strony, kiedy patrzymy dzisiaj na naszych bliskich, kochanych, to czujemy do jakiego stopnia każdy człowiek jest nieograniczoną galaktyką kultury, której zniknięcie pozbawi świat czegoś czego nie można i nie będzie można zastąpić. Jednorazowość każdego człowieka, nagle krzyczy z niego, i tak jak miłość sprawia, że jednego człowieka wyróżniamy z tłumu, który przepływa przez nasze życie, tak okazuje się, czyni to również świadomość śmierci. I niech będzie błogosławione poczucie humoru, najlepszy sposób, by sobie poradzić z tym wszystkim. Kiedy udaje nam się śmiać z korony, to w sumie mówimy, że wciąż nas nie uciszyła całkowicie. Że wciąż możemy wobec niej zrobić jakiś ruch. Że wciąż walczymy z nią i nie jesteśmy jedynie pozbawioną ratunku jej ofiarą (a ściślej, to jesteśmy jej ofiarą pozbawioną ratunku, ale wymyśliliśmy sposób, by ominąć grozę tej świadomości, a nawet bawić się nią). U wielu ta epidemia może stać się przeznaczeniem i zrządzeniem losu na resztę ich życia. Kiedy epidemia w końcu wygaśnie, a ludzie wyjdą z domów po długim zamknięciu, być może pojawią się nowe i zaskakujące możliwości. Może sprawi to zetknięcie z fundamentem wszechświata. Może realizm śmierci i cud ratunku przed nią wstrząsną i poruszą kobietami i mężczyznami. Wielu straci swoich bliskich. Wielu straci miejsce pracy, łóżko by się ogrzać, własną cześć. Ale kiedy epidemia się skończy może będą też i tacy, którzy nie zechcą wracać do poprzedniego życia. Będą tacy – kto będzie mógł oczywiście – którzy porzucą miejsce pracy, które przez lata ich dusiło i gnębiło. Tacy, którzy postanowią zostawić rodzinę. Rozstać się z mężem, żoną. Spłodzić, urodzić dziecko, albo akurat tego uniknąć. Tacy, którzy wyjdą z szafy (z różnych szaf). Tacy, którzy zaczną wierzyć w Boga. Religijni, którzy stracą wiarę. Może świadomość krótkiego i kruchego życia sprawi przyśpieszenie decyzji stworzenia nowego porządku preferencji. Każe bardziej rozróżniać między tym, co ważne i tym, co jałowe. Zrozumieć, że czas – a nie pieniądze – to ich najwartościowsze zasoby. Będą tacy, którzy po raz pierwszy zaczną pytać samych siebie o podjęte decyzje, o rezygnacje i kompromisy. O miłość, której nie śmieli spełnić. O życie, którym nie śmieli żyć. Mężczyźni i kobiety zdziwią się – zapewne na krótko, ale stanie się – dlaczego niszczą kolejne dni prowadząc relacje przydające goryczy ich życiu. Będą też tacy, których poglądy polityczne nagle wydadzą się im błędne, oparte wyłącznie na strachu albo na wartościach, które rozpadły się w czasie epidemii. Może znajdą się tacy, którzy nagle poddadzą w wątpliwość powody, dla których ich naród walczy z wrogiem przez pokolenia, i wierzy, że wojna to wyrok niebios. Być może wobec tak ciężkiej i głębokiej próby ludzkości, ludzie zaczną brzydzić się nacjonalizmem, na przykład, i wszystkim co podtrzymuje podziały, obcość, nienawiść, upór. Może będą i tacy, którzy po raz pierwszy zdziwią się, na przykład, dlaczego Izraelczycy i Palestyńczycy wciąż ze sobą walczą, i niszczą swe życie już ponad sto lat, w wojnie, która mogła zakończyć się już dawno. Istota uruchomienia wyobraźni z głębi rozpaczy i strachu, które właśnie rządzą, ma własną siłę. Wyobraźnia może nie tylko czarno widzieć, ale może też zachować wolność duchową. W tych tak paraliżujących czasach, wyobraźnia jest jak kotwica, którą z głębi rozpaczy zarzucamy w przyszłość i zaczynamy ciągnąć samych siebie ku niej. Możliwość wyobrażenia sobie lepszej sytuacji oznacza, że wciąż nie pozwoliliśmy epidemii i strachowi przed nią, by zaanektowała nasze jestestwa. I dlatego można mieć nadzieję, że kiedy epidemia ustanie, a powietrze napełni się poczuciem wyleczenia, otrzeźwienia i zdrowia, ludzi przeniknie inny duch. Duch lekkości i nowej rześkości. Może ujawnią się w nich, na przykład, wprawiające w rozkosz oznaki niewinności, w której nie ma krzty cynizmu. Może nawet delikatność stanie się, na jakiś czas, normą prawną. Może zrozumiemy, że mordercza epidemia daje nam także okazję odciąć od nas warstw tłuszczu, świńskiej chciwości. myślenia grubiańskiego bez różnicowania. Obfitości, która stała się nadmiarem i już zaczęła dusić (i dlaczego, do diabła, zgromadziliśmy tak wiele przedmiotów? Dlaczego nagarnęliśmy tyle życia, że to życie umiera pod górami niedorzecznych rzeczy?). Możliwe, że ludzie dostrzegą tę mnogość fałszywych dzieł społeczeństwa obfitości i przesytu, i po prostu zechcą zwymiotować. Może rozetnie ich nagle banalna niewinna świadomość, że to straszne i potworne, że są ludzie tak bogaci, a inni tak biedni. Straszne i potworne, że świat bogaty i syty nie daje równej szansy rodzącym się niemowlętom. Przecież wszyscy jesteśmy, co właśnie odkrywamy, z jednej zaraźliwej sztancy. Przecież dobro każdego człowieka, to w końcu nasze dobro. Przecież szacunek dla którego żyjemy, to nasze dobro, to nasz zysk, czystość oddechu i przyszłość naszych dzieci. Może również środki masowego przekazu, których obecność w procesie i czasie pisania naszego życia jest niemal totalna, postawią sobie szczerze pytanie, jaki jest ich udział w ogólnym poczuciu obrzydzenia, w którym utknęliśmy przed epidemią. Jaki jest ich udział w naszym poczuciu, że nieustannie ludzie interesów zupełnie jawnie nami manipulują i robią z nas użytek, piorą mózgi i okradają z pieniędzy. Słuchamy tragicznych i skomplikowanych historii, opowiadanych cynicznie i grubiańsko. Nie mówię tu o prasie poważnej, śledczej, odważnej, tylko o „mediach dla tłumów”, które już dawno zmieniły się z mediów przeznaczonych dla tłumów w media zmieniające ludzi w tłum. I nierzadko w mierzwę. Czy coś z tego, o czym tu mowa, wydarzy się? Kto to wie. A nawet jeśli wydarzy się, obawiam się, że się szybko rozwieje, i sprawy staną się tym, czym były przed potopem. To, co przeżyjemy do tej chwili, trudno przewidzieć. Ale, warto stawiać dalej pytania, jako rodzaj terapii, aż znajdzie się ochrona przed epidemią. źródło: https://www.haaretz.co.il/magazine/.premium-MAGAZINE-1.8688876

​​hebrajska kafé gazeta nr 11 1 aw 5781 (10 lipca 2021) foto: ruwik rosental (maariv co il) ​ ​ 1 kraj i państwo. beer szewa ​ beer szewa באר שבע to miasto biblijne, którego nazwa wbrew niesprawdzonym pogłoskom nie oznacza siedem studni (nawet jeśli wielkimi literami przy wjeździe miasto reklamuje się cyfrą 7). owszem beer to studnia, szewa to siedem, ale w biblii szewa to także przysięga i jeszcze kilka innych znaczeń). księga rodzaju (21,27-31) podaje, że abraham אברהם dał abimelechowi siedem jagniąt, na dowód, że to on abraham wykopał studnię i obaj panowie złożyli sobie przysięg wzajemnej lojalności. izaak יצחק icchak też zawarł przymierze szewa שבע z abimelechem. słudzy izaaka znaleźli studnię, a izaak nazwał to miejsce בְּאֵ֣ר שָׁ֑בַע beer szewa (rdz 26,31-33). udało się znaleźć jedną, więc skąd nagle siedem? miejsce było centrum kultu ówczesnego państwa (od danu do beer szewy). abraham zasadził tamaryszek אשל eszel, który dziś jest jednym z symboli beer szewy, obok wodociągu, fabryki i komina, które razem zadecydowały o gwałtownym w ostatnich latach rozwoju tego miasta, leżącego przecież na pustyni negew נגב negew, sto kilometrów na południe od tel awiwu. w czasach nowszych miastem rządziło imperium ottomańskie האימפריה העות'מאנית haimpéria haotománit (1900-1917), brytyjczycy w ramach mandatu ligi narodów המנדט הבריטי hamandát habríti (1917-1948). już w latach 50. dwudziestego wieku, ówczesny premier izraela dawid ben gurion דוד בן גוריון (urodzony w płońsku jako dawid grin) skierował do beer szewy wielki front robót i osiedleńców, ale aż do początku dwudziestego pierwszego wieku to była jednak prowincja, nawet jeśli z teatrem i uniwersytetem. dopiero ostatnie dziesięciolecia zamieniły to miasteczko w miasto piękne i dynamiczne, stworzyły nowoczesną aglomerację, perłę pustyni, ale na szczęście wciąż w niej jest wspaniały pustynny, beduiński koloryt prowincji. wciąż jest tam ślad wszystkiego, co tworzyło to miasto, od studni abrahama po teatr fringe. 1 kraj i państwo. talmud izraelski. hasło 8: ożywili własny język hebrajski książka מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי „megilat haacmaut im talmud israeli” deklaracja niepodległości i talmud izraelski – hasło ósme: החיו שפתם העברית hechejú sfatám haiwrít – ożywili język hebrajski. hasło omawia pięć artykułów: 1 benjamin harshaw: esej o odrodzeniu języka hebrajskiego בנימין הרשב: מסה על תחית הלשון העברית masá al tchiját halaszón haiwrít. 2 rachel kacenelson szazar: wędrówki języka רחל קצנלסון שזר: נדודי הלשון nedudej halaszón, 3 gerszom szolem: deklaracja wierności naszemu językowi גרשום שלום: הצהרת אמונים ללשפה שלנו hac-harát emunim lasafá szelanu, 4 gidon efrat: w otchłaniach języka גדעון עפרת: בתהומות הלשון batehomót halaszón, 5 ruwik rozental: złoty środek hebrajskiego רוביק רוזנטל: התך הזהב של העברית chatach hazahaw szel haiwrit. poza tym drobne teksty i cytaty między innymi achad haama i chaima nachmana bialika. 2 narody i religie. judaizm i reszta wiary. reformowani ​ jeden z trzech wielkich nurtów dzisiejszego świata judaizmu (obok ortodoksyjnego i konserwatywnego?). zwany też liberalnym, progresywnym. można powiedzieć, że judaizm reformowany jest dla tych, którzy narzekają na żydów bogobojnych w judaizmie rabinicznym. r stiller pisze o tym sporo. temat jest bardzo szeroki i bardzo ciekawy. początki tego nurtu jawią się w holandii, ale szerzej rozwinął się po 1810 za sprawą israela jakobsona w niemczech – gdzie dokonała się reforma liturgiczna: hymny w języku niemieckim, muzyka organowa, skrócone modlitwy. synagogi reformowane zwie się tempel, a jej gospodarze uważają, że prawo żydowskie jest historyczne zatem podlega reformom, pojawia się równoprawność płci, a koszerność i szabat nie tak restrykcyjne. nie ma tam mesjasza osobowego, a żydów określa się jako grupa wyznaniowa a nie lud. akceptuje się syjonizm i państwo izraela. konwersja na judaizm jest tu prostsza i lżejsza, dlatego bogobojni zwą takich żydów psami. judaizm reformowany kwitnie głównie w usa. w izraelu dopiero niedawno został uznany przez państwo. 1200 gmin w 50 krajach stanowi największą grupę współczesnego judaizmu. w izraelu istnieje 50 gmin, 50 przedszkoli, 8 szkół podstawowych i ponadpodstawowych. rabini studiują w hebrew union college w nowym jorku oraz w kampusach szkoły w jerozolimie, cincinnati, los angeles. w polsce judaizm reformowany istnieje (lub istniał) w warszawie - gmina beit warszawa od 1999 oraz ec chaim od 2010, w gdańsku niezależna gmina wyznania mojżeszowego, od 2000, a w krakowie gmina beit kraków z rabinką tanią segal. 3 idee. nawróceni-odwróceni w polsce ci, którzy w dorosłym życiu dołączają do kościoła i ci, którzy go opuszczają, nie budzą aż tyle emocji co w izraelu nawróceni חוזרים בתשובה chozrím betszuwá (powracający w skrusze) i odwróceni יוצאים לשאלה jocím leszeelá (wychodzący ku pytaniu). prawie połowa wychowanych w religii דת dat i jedna trzecia z rodzin zachowujących tradycję מסורת masoret judaizmu, w końcu stają się świeckimi חילונים chiloním. z badań wynika, że opuszczających religię jest więcej niż ją przyjmujących. jakkolwiek to zawsze jest ciekawostka dnia, gdy jakiś celebryta ידוען jeduán ogłasza, że staje się wierzący w wersji z pejsami פאות peót i jarmułką כיפה kipá. obie sytuacje nie są społecznie równoważne, o ile bowiem nawrócenie skutkuje często wsparciem nowego otoczenia, o tyle odwrócenie, to odcięcie się od dotychczasowego azylu bytowego, źródeł utrzymania, i co bardzo ważne sprowadzenie na siebie anatemy rodziny, osób bliskich i dotychczasowych przyjaciół, do tego stopnia, że rodzina odnosi się do odwróconego jak do zmarłego w sensie dosłownym. oczywiście są instytucje, stowarzyszenia, ośrodki wsparcia, a także odwróceni wcześniej, którzy po stabilizacji własnej sytuacji, teraz mogą pomóc innym. 4 ludzie i postaci. pod drzewkiem figowym. chaim nachman bialik jak pisaliśmy w naszym blogu chaim nachman bialik 87. rocznica śmierci - chaim nachman bialik חיים נחמן ביאליק , urodzony na wołyniu, zmarły w wiedniu, od 1924 zamieszkały w tel awiwie, wielkim poetą był, choć już w tel awiwie nie tworzył poezji, natomiast oddał się pasji słowotwórstwa, której izraelczycy zawdzięczają wiele słów, między innymi מטוס matós samolot. inne to מעפלה maapalá – śmiałość, dzielność, brawura. nielegalna imigracja żydów do palestyny to העפלה haapalá, a jej uczestnicy מעפילים maapilím, a to z biblijnego יעפלו – w opisie śmiałków wspinających się na szczyt góry. 5 sfat ewer. język hebrajski. słownik slangu ruwika rosentala w numerach 9 i 10 wspominaliśmy o tym słowniku i teraz po słownikach slangu dan ben amoca i natiwy ben jehudy oraz rafaela safana, przejdźmy do słownika ruwika rosentala : מילון הסלנג המקיף milon hasleng hamakif ogólny słownik slangu, wydanego w 2005. dzieło zawiera około 10 000 haseł z cytatami i źródłami z literatury, prasy i sieci. rosental, urodzony w 1945 to człowiek inteligenty, wykształcony i oczytany, pełen finezji i humoru, językoznawca, dziennikarz i pisarz. 6 kultury i obyczaje (masz pojęcie). dodatkowa dusza. neszama jetera נשמה יתרה – to dodatkowa dusza, którą żyd otrzymuje na czas szabatu. taka jest legenda, a praktyce, gdy kończy się szabat i dusza wraca do stworzyciela, żyd dla uspokojenia wącha wonności בשמים besamím, trzymane w naczyniu, znanym w polsce jako balsaminka. dodatkowa dusza przydaje się do zwiększenia wspaniałych sobotnich przeżyć i wrażeń, ale tylko u tych, którzy dokładnie przestrzegają przepisów szabatu. rabini mówią, że bóg zaprosił adama na szabat do najwyższego nieba i dał mu taką duszę, by adam dorównał swiętości królowej szabat שבת המלכה szabát hamalká, jak zwą ten siódmy dzień tygodnia w judaizmie. 7 życie literackie i artystyczne. kanon hebrajskiej literatury izraelskiej (8) w 2018 radio kan bet opublikowało listę „70 lat 70 książek”, najciekawszych książek wydanych w izraelu od 1948 roku, tworząc rodzaj kanonu, który warto i wypada znać i który tu publikujemy. oto trzecia część części lat 90. publikacje przekładów polskich książek z listy zaznaczamy. 1997 jael hedaia יעל הדיה trzy opowieści o miłości שלושה סיפורי אהבה. tom trzech opowiadań po debiutanckiej powieści. trzydziestolatek i piętnastolatka idą do łóżka. dziewczyna zabiera na stopem mężczyznę poznanego na przyjęciu. po randce w ciemno, para zabiera do domu ulicznego psa, który jest narratorem opowiadania. 1997 cruja szaléw צרויה שלו (1959) היי אהבה chajéj ahawá (życie miłosne). po debiutanckim tomie poezji, druga powieść autorki. bohaterka spotyka w domu rodziców ich przyjaciela. ona młoda mężatka, on mąż chorej, umierającej kobiety. sadyzm, masochizm, sekrety rodzinne. 1998 chaim beer חיים באר (1945) חבלים chawalím (sznury). po debiutanckim tomie poezji, trzecia powieść autora. wątki autobiograficzne. jerozolima. babcia narratora opowiada historie rodzinne, jakieś fantazje, przesądy. ojciec, matka, syn narrator i relacje między nimi. życie autora przed literackim debiutem. śmierć matki. 1999 juwal szimoni יובל שמעומי (1955) חדר cheder (pokój). to druga powieść autora, napisana bogatą hebrajszczyzną. trzy, niemal odrębne, części. żołnierze w pokoju w jednostce wojskowej, przygotowują film, a nad wszystkim unosi się jakaś groza, katastrofa, która się spełnia. student malarstwa w paryżu, zaprasza trzech bezdomnych do kostnicy, by posłużyli mu za modele. gdzieś w rejonach baśni król i jego kapłan, biorą jako więźniów swój lud i ich wrogów, zmuszając ich do budowy wielkiego pomnika dla ich boga. powieść o ludziach i życiu. 1999 chaim sabato חיים סבתו (1952) תאיום כוונות (wspólne intencje). druga powieść autora. wojna jom kipur, opisywana przez chłopaka z jeszywy, który poszedł walczyć i przeżywa śmierć swego kolegi. 8 moral-etyka. sefer charedim księgę pobożnych ספר חרדים sefer charedim napisał w XVI wieku eleazar azkari אלעזר אזכרי żyjąc w safedzie צפת cfat i wpadając na pomysł, że przecież każde z 613 przykazań tory תרי"ג מצוות tarjag micwót, odnosi się do jakiegoś członka ciała. żeby nie zaczynać od przykazania pierwszego – płódźcie i rozmnażajcie się, zauważmy dalej, że autor grupuje przykazania odnoszące się do ust פה pe, oczu עיניים ejnaim, uszu אוזניים oznaim i tak dalej. nadto, autor włącza do księgi elementy kabały z cytatami z księgi zohar ספר הזוהר sefer hazohar, główniego dzieła owego nurtu mistyki żydowskiej, z centrum jak wiadomo właśnie w safedzie. dlaczego autor nazwał swe dzieło księgą bogobojnych? bo uznał, że do spełnienia tych wszystkich przykazań konieczna jest wielka bojaźń i strach przed bogiem.

icchak ben-ner | יצחק בן-נר ​ nicole (opowiadanie) |przełożyła z hebrajskiego renata jabłońska ​ maszynopis tłumaczki. opowiadanie ukazało się w antologii "powiedział między innymi..." (łódź, 2009) ​ foto: okładka antologii "powiedział między innymi". ​ ​ Nie śpi. Nie śpi. Jak długo tak potrafi. Ona patrzy na niego w półmroku pokoju. Zapach pościeli. Zapach jego ciała. Zapach potu. Gdy gaszą światło on opuszcza żaluzje, jakby odczuwał wstyd wobec ulicy. Po tym co z nią robi, gdy ich ciała są uciszone, a zmarszczki wygładzone, zmiękczone, leży na plecach, krótkie silne ramiona zakłada za kark. A ona, naga, klęka i podnosi żaluzje. Nikłe światło wnika do środka razem z chłodnym wiatrem. Leżą potem w milczeniu, rozdzieleni, z zamkniętymi oczami. Powoli otwiera oczy, zwraca ku niemu głowę. Jego duże ciało lśni pomiędzy zmiętymi prześcieradłami. Ciężkie, silne, pełne. Płaski brzuch. Kwadratowe ramiona. Mocna głowa. Gęsta czupryna. Nie przybył mu ani jeden siwy włos. To już prawie dwa lata. Ani jeden srebrny włos. Skurwiel. Znów ogarnia ją wściekłość, drąży w niej i rozchodzi się w rozluźnionym ciele. Patrzy na zegar i zamyka oczy. Otwiera je, obolałe, po minucie chyba, wyrwana jak uderzeniem z ciężkiego, czarnego snu. Gorzki dym czarnych papierosów „Silon” wyciska z jej oczu łzy, a zegar już przesunął wskazówki o trzy godziny. On nie śpi. Wyciągnięty na łóżku, wojskowe zwyczajne kalesonki zakrywają nagość, usta ma zaciśnięte przed słowami, które mógłby powiedzieć, palce zaciśnięte na papierosie. Ma otwarte oczy. Ona odwraca się do niego plecami, zamknięta w sobie, miękka, kolana przy brzuchu, ręce złożone na łonie; uparcie, zupełnie przytomna, próbuje myśleć o kimś innym – powiedzmy o Gabaju, Modim czy Amiramie. Albo o Jonatanie. I już zatliło się w niej coś przytłumionego, rozgrzało się, rozpaliło małym płomykiem. Jonatan, w zielonym kombinezonie, naprzeciw czerwonego zachodu słońca, na żółtym, oślepiającym piaszczystym pagórku, wyciąga do niej z wahaniem miękką rękę, jakby z daleka, i głaszcze jej policzek. Ona zamyka oczy, potem patrzy prosto w jego twarz. Ciężka ręka otrząsa ją nagle z myśli o Jonatanie, dotka jej pleców, brzucha, i równie szybko odrywa się od niej. Rozbita snem, zbolała, z wyrazem odrazy otwiera oczy: „Słuchaj, przecież śpię. No, doprawdy.” Szelest papierosa w popielniczce. Szelest paczki papierosów. Pstryknięcie gazowej zapalniczki kupionej dla niego trzy lata temu, na urodziny. Następny papieros. Żółte światełko zapala się i gaśnie. „Przepraszam” rzuca. Ile takich paczek wykańcza w ciągu doby? Może, na swój sposób, szuka rozwiązania. Może. I tak w ciągu wielu długich nocy. Ona spada w sen jak w wielką przepaść, i nagle jest rozbudzona, wstrząśnięta upadkiem. Często obawia się snu, utraty świadomości, i dlatego drzemie, prawie w pełnej gotowości zmysłów i poczucia ostrożności. A on leży na plecach, w swoich białych starych wojskowych kalesonkach, z owłosioną piersią, ze spoconym czołem, cały czas porusza palcem przy papierosie, nad górną wargą; w tak wielkim natężeniu bólu, który tylko on potrafi zatrzymać w sobie, nie pozwolić żeby wyrwał się na zewnątrz; i tylko ona, przy całym napięciu zmysłów, może w pełni odczuć, że jest w nim ten ból. Płacz. Płacz wreszcie. Jeden raz. Żeby się to wszystko przełamało. Usiądź na łóżku, taki ciężki, oklapnięty, zwiotczały, stary, zbolały; niechaj wszystko z ciebie wyjdzie z ciężkim, urywanym jękiem, z głośnym szlochem, złym, brudnym – nieprzerwanie, bez oporów, beznadziejnie. On nie płacze. On nie śpi. On nie mówi o swoim bólu. Ona, zawsze nad ranem zrezygnowana bezsennością, nieświadomie zapada w wielką przepaść. O ósmej on już jest ubrany w swoje cywilne ubranie – trykotowa koszulka, bawełniane spodnie, zamszowe pantofle – starszy, niższy, bardziej obcy i nędzniejszy bez munduru. Wilgotne prześcieradło rozwiesza na krześle, układa płasko kołdrę, zbiera pudełka tanich papierosów, bierze wypełnioną po brzegi popielniczkę. Ona unosi ciężkie, zmęczone, piekące od dymu powieki. Obolała od snu, łaknąca go w niemocy, widzi go – a noc, do diabla, nie zostawiła na nim żadnych śladów. Już się zdążył umyć, ogolić. Pachnie płynem,. którego używa po goleniu, gdy nachyla się nad nią czując, że wyrwała się ze snu. Jego oczy spokojnie oglądają jej nagie ciało, bez wzruszenia. Długie nogi. Ciemne łono. Brzuch. Piersi. Twarz. Potargane włosy. Znękane nocą wargi. Skurwiel. Długie miesiące przyzwyczajała się do tego czujnego snu, bo gdyby zmógł go ból, mógłby w czasie gdy ona śpi, zrobić coś z rozpaczy. Nigdy nie zrobi niczego z rozpaczy, ona o tym wie, i jest rozczarowana. I nigdy już nie będzie mogła wrócić do swego spokojnego snu. Nigdy nie przyjdzie sen jak na pustyni, na twardym posłaniu, w namiocie spranym wiatrem i pełnym piasku. Skurwiel. „Dobrze, ruszam”, mówi. „O siódmej, wpół do ósmej będę tutaj”. Niech będzie. „Będziesz?” rutynowe pytanie. Zadaje je każdego rana. Coś z nadziei w jego głosie, coś z przekonania, że ona nigdy nie będzie się mogła od niego uwolnić. I odchodzi. Echo jego kroków jest ciężkie, nawet w zamszowych pantoflach chodzi jakby były wojskowymi butami. Nie czeka na odpowiedź. Bo ona będzie. Chciałaby nie być, ale będzie. Nago przechodzi przez mroczny pokój, unosi żaluzje i wpuszcza światło poranka. „Powiedz mi, chowasz się, czy co? Jeśli się chowasz to powiedz. Żebyśmy wiedzieli że się chowasz”. On milczy. Zastanawia się nad jej słowami. Jest dotknięty, ale nie oddaje ciosu. „Nie. Po prostu żeby było wiadomo. Co rano podnoszę żaluzje, a ty je wieczorem opuszczasz. Nie mogę żyć w klatce. Ja ...” ostentacyjnie – „Ja nie muszę niczego ukrywać” Światło zalewa ją, oślepia. Robotnik ciągnie zielone pojemniki pełne śmieci w stronę samochodu obok kina „Gat”, i dostrzega ją, białą w świetle dnia, w oknie, i stoi na chodniku zahipnotyzowany. Ona się śmieje. Nadszedł dzień i zagarnął ją. Wchodzi do łazienki. Zapach mydła. Zapach jego ciała oczyszczonego z nocnego cierpienia i wystawionego na cierpienia dnia. Długo oddaje się wodzie, zamyka oczy, o niczym nie myśli, ma pustkę w głowie, zanim znów się w niej odezwą wszystkie siły tego zła, i nie ma dla niej niczego lepszego. I tak nadchodzą dni. I tak mijają dni. Ona go sobie wyobraża, w pokoju bibliotekarki, w pokoiku w bibliotece prawniczej na uniwersytecie, jak przegląda, ze zmrużonymi oczami, wiele ksiąg. Od czasu, gdy nie nosi już munduru, zakłada czasem okulary, gdy jej nie ma. Jest zmieszany gdy ona wraca do mieszkania i zastaje go czytającego w okularach .Jakby go postarzały, zmiękczały. Ona stwierdza, że dostojności jego dojrzałemu wiekowi nie dodają. Otóż wyobraża go sobie siedzącego tam, a ta Cijona nalewa dla niego kawę. Wystarcza mu zwykle pierwszy gorący łyk, a reszcie płynu daje wystygnąć. Powoli, ze zmieszaniem, odwraca karty książek, nie jest jeszcze przyzwyczajony do tak długiego czytania, do tak abstrakcyjnego myślenia. Marszczy czoło, ona wie, jak z bólu, z powodu nawału kotłujących się w jego głowie myśli. „Jaki dzisiaj dzień? Poniedziałek? Nie, środa. Może jest z nim dr Rafijach. Mówi. Mówi. Jak silna jest ich przyjaźń, do której ona nie znajduje dostępu. Minęło dwadzieścia jeden lat od akcji „Sz”, i każdy z nich poszedł swoją drogą – dzieli ich więcej niż łączy. A jednak. Ten w mundurze, pośród piaszczystych wzgórz, duży dzieciak w słońcu – i ten, który pnie się po szczeblach akademickiej kariery, przyswaja sobie nowy, inny język. A jednak, prawie od dwóch lat znów są razem. I Persitz i Ido Aharoni i Peri Maman też. Ci wszyscy, których widać na małych fotografiach trzymanych przez niego w szafie razem z dokumentami. Są może początkiem jego wspaniałej i strasznej przeszłości. Ona miała wówczas trzy czy cztery latka. Czasami zbierają się w mieszkaniu późnym wieczorem. Ci nieliczni, którzy go nie opuszczą. Uśmiechają się do niej z wyrazem pobłażliwości i wracają do omawiania jego sprawy. Bezustannie szukają odpowiedzi, jakby prowadzili badania naukowe. Jakby istniało jedno wytłumaczenie jego winy. Jakby można było znaleźć jedną odpowiedź, jeden niezbity dowód, którego dotychczas nie dostrzegali. Coś, co wszystko odmieni i przywróci na dawne miejsce. Rangę. Funkcję. Mundur. Drogę awansu. Niezachwiany podziw. Postawę, która znów będzie prosta. Twarz, która się wygładzi aż znikną zmarszczki. Spojrzenie, które znów będzie dumne. Krok, który znów będzie lekki, pewny – w stronę niekończących się piaszczystych obszarów. Całe królestwo. I jej buntowniczość zmięknie; narastająca wrogość zaniknie; przewrotna radość z jego porażki rozpłynie się; jej oczy będą go prosić o wybaczenie. Zbierają się znów i znów, w mieszkaniu albo w pokoiku w bibliotece uniwersyteckiej. Rozkładają mapy, cichymi głosami odczytują sprawozdania, wskazują na paragrafy wyroku sądu wojskowego. A ona, oddzielnie, buntowniczo, zasklepia się w swej wrogości. Może go sobie wyobrazić: za ciemną, zgarbioną nieco postacią oddanej bibliotekarki Cijony; udaje, że nie dostrzega jej wiernych oczu; lecz za wyblakłym cieniem Didy; za plecami przyjaciół pochylonych nad mapami, książkami i teczkami – szuka jej cierpiącego w obawie o jego prawość, spojrzenia. Nie. Nie. Nie ona. Nie ona. Z zaciśniętymi wargami, dumnie odpowiada zimnym spojrzeniem na zimne spojrzenie swoich oczu w lustrze, naciąga ubranie na mokre ciało. Cienką bluzkę na gołe piersi, krótkie obcisłe spodenki z postrzępionymi brzegami nogawek. Czesze mokre włosy, ściąga i zawiązuje w węzeł dół bluzki, ogląda swoje dobre zgrabne ciało, które poznało tyle innych ciał, i dotychczas, o dziwo, nie jest otyłe, zniszczone, pomarszczone. Co ona ma z nim wspólnego do diabła? Co jeszcze mają ze sobą wspólnego? Dlaczego trzyma się go i dręczy go na swój sposób - milczeniem, uszczypliwymi uwagami, spojrzeniami, wzrastającą nienawiścią? Dlaczego on jej nie rzuca? Dlaczego przyjmuje z miłością, na swój sposób, wszystkie jej wyczyny? Co między nimi zostało poza odbiciem obrazu wielkiej winy? Nawet ogromna miłość cielesna między nimi nie jest już taka jak była, przytłacza ją cierpienie i rozczarowanie, i wielki ciemny strach łączy ich ciała, gdy zlepiają się razem, w półmroku, i nie przynosi mu to ukojenia dla duszy, a ona jest coraz bardziej wzburzona. Dlaczego nie może oderwać się od niego? Tydzień po tym gdy został, wbrew swojej woli, zwolniony, opuściła go po raz pierwszy. Bez wyjaśnień. Nie po to, żeby go nie dręczyć. Odwrotnie. Spakowała walizkę i wróciła do rodziców, do Haify. Zapisała się tam na drugi rok studiów uniwersyteckich, po dwuletniej przerwie. Chodziła nad morze. Była jesień. Przespała się z kolegą z młodości, obecnie wykładowcą na politechnice. Chodziła z matką do krawcowej. Odwiedzała koleżanki z dzieciństwa, którymi zawsze gardziła, a teraz stwierdziła, ze one patrzą na nią, ze swoich bezpiecznych pozycji, ze spokojem, z jakimś rodzajem dojrzałości i pogodzenia, których ona nie osiągnęła. Czy one wiedzą co przeszła? Czasami wydaje jej się, że cały kraj o tym mówi, szeptem. Z początku zmuszała się do wiary w to, że zwyciężą. Potem nie starczało jej sił. Kłóciła się z matką, może po to, żeby znaleźć powód do powrotu do niego. Znów spakowała walizkę i pojechała do Tel-Awiwu. Dwie noce przespała u Adira, w jego łóżku. Potem obrzydł jej i wróciła do mieszkania. To była ta pierwsza ucieczka. Zobaczyła wtedy w kuchni w zlewie prawie pełną szklankę kawy, dużo zduszonych w popielniczce papierosów, i małżeńskie łóżko ze śladami ciała wiercącego się bez snu po jednej stronie, oraz piętrzącą się stertę gazet. Na starym biurku listy, które zaczął pisać do niej i nie skończył. „Nicole” – jego krzywym, niewyraźnym pismem – „Dobrze , że się zdecydowałaś” – kilka zamazanych słów – „odejść. Dobrze dla nas obojga. To nie miało sensu. Cijona” – parę zamazanych słów – „telefonowałem do twoich rodziców. Prosiłem ją i powiedziała: „koleżanka”. Twoja matka powiedziała, że poszłaś do miasta. Zrozumiałem” – kilka zamazanych słów – „że wszystko w porządku. Nie jestem pewien czy chcesz wiedzieć,” – skreślenia, skreślenia – „co się ze mną dzieje, ale jeśli chcesz, to mogę powiedzieć, że w porządku. Dużo czasu poświęcam” – skreślone –„mojej sprawie. Ido i Maman zdołali mi przekazać dużo tajnego materiału z teczek sprawy. Oni są naprawdę O.K. Wszystko przeglądam razem z Dudikiem Rafiahem i jego adwokatem, Remezem. Trzy – cztery tygodnie” – dławiło ją uczucie pogardy i ...tęsknota; hebrajski język pułkownika generała – będziemy musieli skoncentrować się na interpretacji pojęcia „odtworzenie akcji”. Jest aluzja podpowiadająca, że komisja, we wszystkich oficjalnych dokumentach oraz w tajnych paragrafach dotyczących niedzieli, siódmego października, poświęca dużo miejsca sprawie poleceń, jakie dowódca daje swoim podwładnym w odniesieniu do terenu i natychmiastowego działania, podczas gdy łączność z przełożonymi jest zakłócona. Adwokat wierzy, że są precedensy. Tak, że ty nie...” – dwie zamazane linijki – „Ja w każdym razie , nie martwię się. Będzie O.K. To najważniejsze wiadomości; a teraz w związku z Tobą, Nicole,” – skreślone słowa – „myślisz, że jestem zajęty tylko sobą. Lecz nie. Mam ci dużo do powiedzenia” – skreślone, zamazane – „a ponieważ nie ma okazji do porozmawiania, więc piszę. Nie mogę już więcej dusić w sobie wszystkiego. A więc ...”. Potem wszystko, co napisał jest zamazane. Grubymi czarnymi krechami. Podczas gdy jej walizka stoi tam gdzie ją zostawiła, ona, głodna, usiłuje odcyfrować słowa pod namazanymi krechami. Na próżno. Co jej chciał powiedzieć? Co chciał powiedzieć? W nocy on wraca i zastaje ją śpiącą w ubraniu przed migającym bez obrazu światłem telewizora. Wyciąga rękę i gładzi jej ciemne długie włosy, które zdążyły odrosnąć. Ona otwiera oczy. On wpatruje się w nie w słabym, niebieskawym, ciemnym świetle. Pochyla się nad nią i całuje ją, jakby mówił: Wróciłaś. Jakby mówił: Wróciłaś do mnie, mimo wszystko. Jakby mówił: Oboje nie potrafimy nie wracać do siebie, z każdego miejsca i zawsze, mimo złości i żalu i cielesnej namiętności. Jakby mówił: Twoja wina nie jest mniejsza od mojej. Jakby mówił: Jest w nas jakaś siła, której nie możemy pokonać. Jakby mówił: Wróciłaś. Prowadzi ją ,,tak czule, w stronę łóżka. Z jakąż cierpliwością pomaga jej zdjąć ubranie. Robi jej miejsce w pościeli, spokojnie, bez pośpiechu. Nie mówi nic o nich, także nie w liście, który rano zniknął z biurka, wraz z jego wyjściem z domu. Co jej chciał i czego nie chciał powiedzieć? Co skreślił po tym „a więc”? Minęło pół roku od wtedy. Wszystko wróciło do poprzedniego stanu. Nic się nie zmieniło. W ciągu wielu wieczorów nie zamieniają ze sobą ani słowa, nawet w trakcie miłosnych zbliżeń. Jeszcze wiele razy uciekała i wracała, bez wyjaśnień. Zawsze wracała. Zawsze cierpi z powodu tych powrotów. On ją zawsze przyjmuje z miłością, z tęsknotą. Ona zawsze czeka żeby coś powiedział. On nie mówi o swoim cierpieniu. Jest jak zamknięta książka. b) Może słyszy głosy po nocach, leżąc bezsennie. Tak, mówią do niego te głosy. Ona wie, że on się w nie wsłuchuje. Jonatan. Może ten człowiek, dowódca kompanii, dalej go woła. Przez trzydzieści dziewięć godzin wołał go bezustannie, aż wyczerpały się baterie i przyszli Egipcjanie. Nigdy jej o tym nie opowiedział. Jest jak zamknięta książka, do diabła. Ona wie wszystko od Amirama. Trzydzieści dziewięć godzin słyszał głosy dowódcy kompanii Jedidji Cederbojma i Jonatana. Dochodziły z krótkofalówki, a on nic nie mógł zrobić. Ona o wszystkim wie. Z jednej strony Jonatan, 12 km na zachód, jego kompania zostaje zgnieciona czołg po czołgu, bez wyjścia, w zasadzce. A Cederbojm z drugiej, 27 km na północny-zachód od niego, z siedemnastoma ludźmi w ziemi. Sierżant, 26 lat. Ona wszystko wie. Uczeń jeszybotu, ojciec czworga dzieci. Łącznik. Jego dowódca został zabity pierwszym ogniem artylerii, dziesięć minut po nadejściu ostrzeżenia przed atakiem. Z braku kogoś innego on przejmuje dowodzenie. Wydaje przez krótkofalówkę spokojne, pewne rozkazy. Przytłumione wybuchy pocisków w tle. „Co robić”, Berko?” jęczy Amiram. Wiele razy zbierała świadectwa i wyobrażała sobie jak to było. Spękane wargi, maski pyłu przyklejone do twarzy, jak cienka warstwa betonu, poranione, mokre, wyłupiaste oczy. Czterdzieści dwie godziny bez snu. Po raz pierwszy w życiu, ona o tym wie, po raz pierwszy w życiu stał bezradny, próbował daremnie zmobilizować całe swoje doświadczenie, cały wysiłek myślowy i siłę i pewność siebie, żeby mu pomogły podjąć ostateczną decyzję, rozsądzić między śmiercią i śmiercią, między życiem a życiem, tak czy inaczej. Próbuje i nie może unieść tej strasznej odpowiedzialności, która nie przyniesie zwycięstwa, i tak czy inaczej niesie klęskę. Siedemnaście wypraw mścicieli; siedem wtargnięć do obcych wrogich miast; trzydzieści dwa skoki ze spadochronu, w przepaść; tyle walk; tyle egzaminów. Cała duma z tych osiągnięć nic nie jest warta wobec zduszonego, wstrzemięźliwego głosu obcego człowieka zza wzgórz, na brzegu kanału, dochodzącego z krótkofalówki. Obok przerażenia w głosie Jonatana z drugiej krótkofalówki. Jeszcze próbował, mówi Amiram, utrzymać ton pewności i spokoju: „Powiedz temu religijnemu żeby przestał jęczeć. Powiedz Jonatanowi, żeby próbował się wydostać. Powiedz im, że my też nie jesteśmy w lepszej sytuacji.” Ona wyobraża sobie Gabaja, robiącego szybki rachunek, przy krótkofalówce. Siedem czołgów rozwalonych u Jonatana. Dwanaście u Adi Katza. Amiram: „Trzeba się zdecydować na wydostanie Jonatana albo na natarcie tutaj. W środku, w każdym razie, nie można zostać.” Właśnie czołg zatrzymał się w drgawkach. Oto padają i podnoszą się w dymie. „Rewers, Nahs, rewers i szybko naprzód, na prawo”. Działa, milczący, doświadczony; bakelitowy hełm, wbrew instrukcjom, na jego ogolonej głowie. Trafiło w drążek biegów. „Zawiadom religijnego, że jesteśmy w drodze. Dalej to przekazuj. Słyszysz mnie, Gabaj?! Nadawaj dalej.” Amiram: „A Nisimowowi powiedzieć żeby się połączył z P. albo z Jonatanem, dla wydostania się?” On: „Powiedziałem żeby coś przekazać Nisimowowi? Nie będzie żadnej wyrwy, aż się nie połączę z generałem, aż nie usłyszę co mówi. Jasne?” Amiram jęknął z wściekłości, która nie mija, i nie minie ”Rozumiesz? Zrobił się nagle psychologiem ten twój „szmok” [slang, wulgarnie: męski organ płciowy – przyp. red.] . Żeby mieli przynajmniej nadzieję. Trzydzieści dziewięć godzin z nadzieją”. Wiele głosów. Na drzwiach mieszkania i na skrytce pocztowej na dole przykleiła kartki z ich nazwiskami, otwarcie. „Baruch Adar – Nicole Lejbowicz”. Niech hańba będzie wspólna. Specjalnie wybrała to mieszkanie, w centrum miasta, przy ulicy Cajtlin. Wszyscy, jest przekonana, znają jego nazwisko, widzieli jego fotografię. Jest jednym z bohaterów i łączą się z nim różne legendy. Kibia. Nahalin. Aza. Han-Junis. Hasabcha. Kalkilia. Hamitle. Samoa. Comet Rafijah. On i Arik. I Har. Raful. I Kacze. I Dani. I Dawidi. I Maks. Ona zauważa błysk zdziwienia gdy go poznają. I zmieszania. Pewnego razu, wieczorem rzuciła: „Powiedz, byłeś u żony Cederbojama?” A on, wbrew swej woli, z poczucia obowiązku, chodził na wszystkie pogrzeby i rocznice. Odwiedzał z zaparciem, milcząco, rodziny zabitych żołnierzy. Później, gdy zaczęły się roznosić pogłoski, było trudniej. Zdarzały się, tak się wydaje, pełne bólu, oskarżające spojrzenia, odwracanie się plecami, ostre szepty. Lecz chodził nadal. Zawsze. Teraz skurczył się jakoś na krześle, w trakcie skromnej kolacji, jakby został przyłapany: „Skąd wiesz o Cederbojmie? Amiram ci opowiedział?” I w jego oczach, ucieszyło ją to, zatlił się ból. Ona i Amiram. Znów Amiram. „Co ja mam wspólnego z tym Cederbojmem? Nawet nie wiem jak wyglądał.” Tak, w trakcie tych mijających dni ona obserwuje, z pogardą, z niechęcią, jak on karłowacieje. Próbuje zmierzyć się ze swoją winą i nie udaje mu się. Ona go obserwuje w ciągu skromnych posiłków jakie przygotowuje, jak z musu. On czuje to jej inne spojrzenie. Kurczy ramiona i spuszcza głowę, i je posłusznie, bez apetytu. Przed wojną miał niewielki, twardy brzuch. Koszulę miał zawsze rozpiętą, wojskowe spodnie obcisłe. Na głowie zielona czapka z daszkiem, jako ugoda między czarnym a czerwonym beretem. „Gantz, naszykuj mi dwie kromki na tost i naładuj na nie całą górę, rozumiesz?” W jego wagonie, z nią i z dwiema jeszcze dziewczynami, Cilą i Roni, rozbawiony, wyniosły, pewny siebie, żuje silnymi białymi zębami to, co mu przygotowano; dzieli się z nimi chętnie jarzynami, gorącymi jajkami, wędzoną wędliną; pije whisky z dobrze przechowanej butelki. Potem, syty, odsyła je i rozkłada się na łóżku. Po krótkim czasie pukała do drzwi wagonu, skradając się, choć przecież wszyscy wiedzieli. Dwudziestolatka. On miał 41 lat. To były ich najintensywniejsze czasy. A potem zwolnienie. Uniwersytet. I nagle łapie się na pisaniu do niego. A on, co dziwniejsze, odpowiada jej. Długi list na kartach z wojskowego bloku, jego zawiłym charakterem pisma, ciężkim stylem. Pokłóciła się z rodzicami. Przerwała studia. Podpisała kontrakt na dwa lata w wojsku, a on jej pomógł wrócić do jednostki. Ona, taka delikatna, dumna, będąca zawsze wzorem uczennicy, jej praca o przekładach Czernichowskiego była powielana i rozdano ją wszystkim absolwentom jej klasy jako prezent; ona, która od czasu gdy poczuła się dorosła, mając 15 lat, przy chłopcu przed maturą, kierowała swoim życiem według własnej logiki i własnych chęci – ona do niego wróciła. Niedźwiedziowaty. Trzymający się bardzo prosto. Dziki. Dumny. Zawiły w słowach. Ordynarny w zachowaniu. Taki zdobywczy. Nigdy dotąd nie uwierzyłaby, że tak się od kogoś uzależni; od niego i od miłości do niego i od namiętności, i od litości i pogardy i nienawiści. Ze wszystkich swoich sił. Koło jej łóżka, na krześle, stos książek, które sobie przygotowała. Sołżenicyn, Virginia. Woolf, Jasir Horowitz, Rachel Ejtan, Ratosz, Pinkas. Wszystkie książki, które powinna przeczytać. Nie rusza ich. Nie. Czasami robi sobie sprawdzian, zmusza się i jej oczy przebiegają linijki pierwszej strony, ale nic nie łączy czytanych słów z biegiem jej myśli. Prawie dwa lata upewnia się, że inny jest jej świat. Wyrwał mnie z mego świata, do diabła. Piętnastolatka i już przestaje być niewinna, już formułuje myśli jak dorosła. Wszystkich sprawdza – nauczycieli, kolegów, rodziców, siostrę, szwagra – jak z wysokiego obserwatorium, z obiektywizmem naukowca, na zimno, prawie bezlitośnie. Tak dużo czyta. Przedziera się naprzód. Poznać ich, czerpać z nich, rozwijać się – to były wtedy jej kluczowe słowa. Szesnastolatka, a już o wiele od niej starsi mężczyźni pożądają jej, cofają się, ku jej zadowoleniu, gdy widzą jaka jest mądra, jak reaguje, w jaki sposób, krótkimi zdaniami, określa ich osobowość. Znajduje w sobie cechę dotychczas nieznaną – jakiś rodzaj uzasadnionej wyższości, która ją cieszy. Wszystkich ich od siebie odsuwa, gardzi nimi, gdy czuje, że ich przewyższa i że oni jej pragną. Oto starsze od niej kobiety okazują zazdrość. Ona króluje, siedemnastolatka, w hajfskim kręgu młodych intelektualistów, młodych biznesmenów. Osadza prędko, wie kto jest mniej od niej wart i z kim powinna walczyć – jak z równym, z wzajemnym poszanowaniem – tymczasem, bo wie, że zwycięży. Zawsze. Oto gra na pianinie i przerywa natychmiast gdy czuje, że jej palce zwyciężyły przeszkodę i muzyka z nich płynie po prostu; oto maluje, w Ejn Hod, i odkłada pędzel, na zawsze, gdy pewien adorator, znawca, kupuje jej malowany pastelami mały obraz; oto pisze opowiadanie i jej kolega posyła je do kwartalnika „Keszet”, gdzie zostaje przyjęte do druku, lecz ona jedzie do Tel-Awiwu, nie pozwala go opublikować, chowa manuskrypt i cieszy się z tego. Więcej nie pisze i nie zajmuje jej to. Prze świadomie do przodu, zrywa dawne kontakty, zimnymi, krótkimi zdaniami studzi zapał zakochanych. Zakochuje się, tak jej się zdaje, w trakcie tego pędu naprzód, w żonatym mężczyźnie, ojcu dziecka. Adir – główny ekonomista Banku Diskont. To jeden z najzdolniejszych umysłów w przyszłym świecie finansów – mówią jej. Osiemnastolatka i już zabroniona, burzliwa miłość za nią, ten mężczyzna lgnie do niej, a ona od niego żąda, z samopoświęceniem, którego pragnie, żeby nie opuszczał żony i dziecka. Z premedytacją zwierza się jego żonie. Mała, miła inteligentna. Coś ją dławi, coś złości. Gardzi Adirem, który nie decyduje się na nic samodzielnie, bez jej żądań; może czuje się zraniona tym, że jej siła nie wystarcza by wpłynąć na niego. Gdy sprawy dochodzą do ostateczności i on odchodzi z domu, ona traci zainteresowanie. Długo potrwa aż on odzyska siły. Ona idzie do wojska. Ścina bezlitośnie, prawie do korzeni, swoje długie piękne włosy. Teraz już nie jest naiwna. Wszystko, co było, wie o tym, było piękną zabawą dojrzewania, wyjątkową, do niej tylko należącą. Odcięła się od tego. Teraz żyje w innym świecie. Długie miesiące w piaskach pustyni, w sandałach, w mundurze koloru khaki, na bezkresnych przestrzeniach, z zachodami słońca oblewającymi krwistą czerwienią zachodnie wzgórza. Z innymi ludźmi. Ordynarnymi. Wymagającymi. Zadufanymi. Spokojnymi. Rozsądnymi. Z władczym ruchem rąk jakby obejmowali cały świat. Oni i ich pancerne pojazdy. Oni i ich broń. I od tej pory jest kurz na ich twarzach i na ich twardych, opalonych ciałach, i cielesna miłość jaką obdarzają w zamian za jej cielesną miłość. Ona poddaje się, po raz pierwszy w życiu, ludziom, którzy nie poddają się jej, którzy patrzą dalej, poza nią. Jej myśli koncentrują się na nich, krążą wokół nich. Berko, Amiram, Gabaj, Rysiek, Cila, Roni, Adina, Gami. I Jonatan. Dowództwo pułku. Przerywane telefony. Film wyświetlany warczącym projektorem, który rzuca światło na sufit pokoju, i patrzy się leżąc na plecach. Plany manewrów, sieć łączności nazwana jej imieniem: „Stacja Nicole, tu Nicole”. Samochody bufetów „Szekemu”; leniwe przestoje na pustyni; noce w śpiworach, w trakcie manewrów; jazda do rybnej restauracji w El-Arisz i nocna kąpiel w morzu; urlopy i pragnienie żeby się skończyły; karabin maszynowy drżący w jej rękach; kręgosłup zlany ukropem; spojrzenie na jej mokrą bluzkę, przyklejoną do ciała, gorzka czarna kawa; chropowata czułość, z jaką się wszyscy do niej odnoszą; krótkie posiłki o północy; noce miłości w upale, w pocie, w namiotach i w wagonie; świszczące głosy w polowych telefonach; ta zwada, która nie mija się z celem, która nie zawstydza. A potem on. Sposób, w jaki zatrzymuje na niej wzrok, taki spokojny, zamyślony. Sposób, w jaki rozśmiesza ją i jej koleżanki. Ten dobry ból, jaki ona czuje pod żebrami, w górnej części brzucha, pod dotykiem jego twardeją ręki. Jego chód. Sposób, w jaki dobiera słowa, jedno po drugim. Lekka, spokojna drwina, jaką obdarza innych, także swoich przełożonych. Niewielkie dawki tego, co jej o sobie czasami opowiada. A ona łączy szczegół ze szczegółem: przyjazd do kraju. Grupa młodzieży w kibucu Osza. „Nahal”. Spadochroniarze. Odwaga, której nie traci i teraz, ścigany poczuciem winy, i ciągle wyprostowany. Jego żona, Dida. Do niedawna nie widziała jej, ale już w pierwszych dniach, o wiele wcześniej niż z nim poszła do łóżka, słyszała od dziewcząt, że on z nią nie żyje i że rozstanie już wchodzi na drogę oficjalną. Kiedyś w nocy, przy latarce Lux, w męskich natryskach, za ścianą z blachy, myją się razem. Śmieją się. Trzymają się siebie. Z daleka, z głosami nocy, dochodzą ich z tranzystora wartownika dźwięki piosenki „Lalka Zehawa”. Jej zazdrość, po raz pierwszy w życiu, gdy ładna dziewczyna - oficer, gość, zagarnia go radośnie następnego dnia i zostaje przez niego przygarnięta na długie minuty. Jej próby wzbudzenia w nim zazdrości. Z Amiramem, na skrzypiącym łóżku w biurze, późnym wieczorem. Wie, że on przyjdzie. Przychodzi. Odgłos jego ciężkich kroków. Amiram zrywa się. Blady. „Przepraszam, zaczekam na zewnątrz”, mówi Berko i wychodzi. Nic jej nie powiedział, gdy się ubrała. Z Amiramem. Jego wielkim wrogiem-przyjacielem. Amiram ostentacyjnie kładł na jej ramieniu gorącą, miękką rękę, gdy byli na zebraniach w pokoju dowódcy. Spokojne oczy Berko na moment spoczywały na nich i wędrowały dalej. Nigdy jej nie okazał swojej zazdrości, swego bólu. Spragniona, szukała tłumaczeń jego nastrojów w jego milczeniu i w niejasnym krótkim drgnieniu zranionej godności, którą może dostrzegała w jego wzroku. Kiedyś ona mówiła. Wypowiadała bezpośrednio swój ból, swoje nadzieje, rozczarowania, przyjemności. Niczego nie potrafiła ukryć. Jeśli tak, to czy ona go zna tak, jak on zna ją? Przed dwoma tygodniami, gdy wrócił wieczorem do domu, zastał drzwi zamknięte od wewnątrz. Ociągała się z otworzeniem mu. Wroga, milcząca, siedziała w żółtym, bladym świetle lampy na fotelu, ze wzrokiem wbitym w zamknięte drzwi, rozkoszując się słowami pełnymi miłości jakie wyszeptał z drugiej strony. Nie tłumaczyła dlaczego tak zrobiła. Gdy od niego uciekała i gdy wracała też nic nie mówiła. Zła, powodująca cierpienie przyjemność panoszy się w niej i ona czeka niecierpliwie żeby wezbrała w nim wściekłość, żeby klął, żeby rozwalił zamknięte drzwi i rzucił się na nią z wykrzywioną twarzą. Lecz nie. Zmieszany, spokojny, nie podnosi głosu, naciska raz po razie guzik oświetlenia, i z wielką miłością i cierpliwością, i z hamowanym bólem, mówi do niej, odwołuje się do jej uczuć. Po godzinie otworzyła mu. Uśmiechnął się do niej niepewnie, przebaczająco. Wyciągnął rękę żeby pogładzić jej policzek, a ona odsunęła się, odmawiając. Nie pytał o nic. Odnosi się do mnie jak do zbuntowanej dziewczynki, pomyślała ze złością. A może jak do kogoś niezbyt zrównoważonego duchowo. Poczuwa się do odpowiedzialności, pomyślała, i jej złość przybrała na sile, czuje, że jestem częścią jego cierpień i że i to musi znosić. Lecz ja, powiedziała do siebie, śledzę tę mocną, milczącą postać, tego mężczyznę przygotowującego herbatę i sznytki w małej kuchence, ja jestem jego największą karą. Ja jestem karą i odwetem i zapłatą. Pięć miesięcy po wojnie powiedział jej Amiram, z niechęcią, może z bólem, trudno wiedzieć, o raporcie, który napisał i który własnoręcznie przekazał w dowództwie, dla komisji. Ona zamarła w jego łóżku. „Zwariowałeś czy co, Ami? Rozumiesz co robisz? Rozumiesz?” On przypala papieros, zaciska szczęki, milczy. „Czy ty sobie myślisz, ze sprawy rozsądzają się z łatwością tak czy inaczej? Znajdowałeś się już w takiej sytuacji? Ty, na jego miejscu, mogłabyś tak łatwo zdecydować, ci na śmierć a ci przeżyją? Jak mogłeś mu to zrobić, do diabła?” Spogląda na nią. Nerwowy dreszcz przebiega mu pod skórą policzka. „Patrz, moja pani, to jest wojsko. Wojsko na wojnie na śmierć i życie. W takiej wojnie rzeczy rozsądzane są szybko, ostro. W tę czy w tamtą stronę. Przecież dostatecznie długo byłaś między nami, nie?! To już powinnaś wiedzieć. Siedzi się na tyłku o minutę za długo – i cały świat ci się zawala”. Z poczuciem dotkliwej obrazy, wielkimi oczami, z twardym spojrzeniem, jakby została spoliczkowana, krzyczy do niego: „Ale dlaczego, do wszystkich diabłów, oczekujesz, że on potrafi w ciągu jednej chwili zadecydować w tak strasznej sprawie? Jaką postać sobie wymyśliłeś? Berko nie jest Panem Bogiem, Ami. Jest człowiekiem.” Ciężko porusza głową. „Moja pani, twój Berko szykował się na ten moment w ciągu dwudziestu jeden lat. W tym rzecz. Jeśli po dwudziestu jeden latach nie potrafił rozwiązać problemu – jest skończony. To nie sprawa wymyślonej postaci i innych głupstw, rozumiesz? W jaki sposób poszedł mały Jonatan, jak myślisz? Za trzecim razem, gdy go posłał do P. i z powrotem, czekali tam z „Saggerami” – i Berko nie wiedział co robić, wyciągnąć jego czy ludzi z okopów. Nie wiedział. Nie wiedział. Siedem czołgów poszło „w kibini mat” za jednym zamachem. Nie rozumiesz? Tak to jest w takich ohydnych sytuacjach, w takiej histerycznej wojnie. Nie rozumiesz?” Dlaczego musiałeś wspomnieć Jonatana, człowieku o wrażliwym sumieniu? Jonatan. Jonatan. Jonatan. Ten gorący popiół, który znów roznieca mały płomień, piekący gdzieś w podbrzuszu. Jonatan. W kombinezonie czołgisty. W chroniących przed pyłem okularach. Jonatan, który z wahaniem niewinnego wyciąga ku niej rękę. Jonatan gładzący jej twarz – a ona, pod wpływem nagłego bodźca, nie rozumiejąc dlaczego, pochyla głowę i całuje jego rękę. Jonatan spuszcza oczy. Jonatan od razu zdobywa jej serce. Jedną noc spośród jej innych miłości, kocha go – szaleńczo prawie, z nadzieją, niemal wbrew swej woli. Jonatan, który za dwa tygodnie ma się ożenić. O świcie, gdy ona śpi, wymyka się z jej pokoju. W czasie śniadania odwraca od niej wzrok. Wychodzi z jadalni. Ona nie może się powstrzymać żeby za nim nie iść. „Jonatan”, zatrzymuje go, a jego jakby wąż ugryzł. „Co się stało?”. On wzrusza ramionami, jego oczy szukają ucieczki gdzieś za nią, na piaskach. „Nic takiego, Niki, co się miało stać?” Ona spogląda na niego z nagłym bólem wywołanym poczuciem straty, bezradnie. Nadchodzi Berko i Jonatan zwraca się do niego jak do wybawiciela: „Melduję, że zabieram oddział na teren siedem. Potrzebny mi ktoś z warsztatów, to skalisty teren”. Wszystko natychmiast rozumiejący Berko spogląda na młodzieńca, którego zawsze kochał: „To dlaczego zwracasz się do mnie? Nie ma dowódcy kompanii? Za co Gross dostaje pieniądze od państwa? Jonatan jest zmieszany. Ona słucha. Jej serce jest gdzie indziej. Ból goryczy tłucze się w jej wnętrznościach. Nigdy tak się nie czuła. „Gross powiedział, że muszę mieć pozwolenie”. Berko mięknie. Cień uśmiechu. Jak bali się go jego ludzie, lecz podbijał ich tym cieniem uśmiechu. „No, dobrze. Przecież żenisz się za dwa tygodnie”, spogląda na nią kątem oka, „trzeba się o ciebie troszczyć”. Jonatan uśmiecha się, zmieszany. Żegna się pośpiesznie. Idzie do warsztatu. Berko kładzie na jej ramieniu swoją krótką, ciężką rękę, takim gestem posiadacza, który przedtem lubiła, a tak nienawidziła tego rana: „Zjesz ze mną, moja piękna?” Nie pyta nawet dlaczego nie przyszła do jego pokoju tej nocy. Wykazuje w takich wypadkach delikatność, tak obcą jego wizerunkowi. Jak to jest, że zawsze ją rozumie, jej miłość i jej nienawiść? Jonatan. W ciągu tygodnia ona omija i wagon i innych. Nocami czeka, z takim bólem, taka samotna, żeby przyszedł, Jonatan – ale nie przyjdzie, ona wie. Nie śpi. Jeden dotyk jego ręki. Jeden pocałunek. Jedna noc. Co się z nią, do diabła, dzieje? Niech przyjdzie. Niech przyjdzie. Dlaczego nie może go mieć, tym razem, gdy tego tak bardzo pragnie, gdy wie, że tego bardzo pragnie? Co w nim znajduje, oprócz tej jego wstydliwej młodości? Oprócz tego, że jej nie chce? Niech przyjdzie! Niech przyjdzie! Niech już więcej nie idzie do narzeczonej! Niech się wszystko rozleci! Niech przyjdzie! Nie przychodzi. W ciągu dnia jest na wzgórzach, ze swoim oddziałem. Ona idzie do Berko, który rozumie i nie rozumie jej szaleństwa, w milczeniu, z którym wychodzi w teren. Ona nie mówi: Do Jonatana. Do kompanii C, batalionu 70. Z trudem powstrzymuje się by tego nie powiedzieć. Lecz przychodzą do niego. Berko otacza ramieniem tego chłopca, który ją zniewolił. Jonatan uśmiecha się do niej napiętym półuśmiechem, i więcej na nią nie patrzy. Taki ostry ból w nią wnika. Jonatan. Jonatan. Co mi zrobiłeś? Idzie za swymi dwoma kochankami i ich słowa nie docierają do niej. Boli ją podbrzusze. Gorzka jest jej miłość. W nocy broni się sama przed sobą, przed Jonatanem wobec Jonatana, którego nie ma: „Szukałam w każdym. Zrozum Jonatanie, zrozum to. Było ich wielu ponieważ szukałam, Jonatanie, i nie znajdowałam. I nie wiedziałam. Przecież dlatego nie przychodzisz. Ale teraz już wiem, Jonatan. Teraz jestem już pewna.” Jak mała dziewczynka, która nie rezygnuje, mówi, w samotności, do tego młodego człowieka, który spuszcza oczy jak grzesznik, a twarz ma pokrytą maską kurzu. Minął tydzień i on pojechał na północ, ożenić się. Nawet nie przyszedł się pożegnać. Powoli, powoli, ból został przytłumiony, ciało się uspokoiło, i przestała cierpieć. W dniu ślubu Jonatana wróciła do wagonu, do Berko, zanim oficerowie pojechali do Beer Szewy na ślub. Spokojne, zdziwione spojrzenie Berko, jego ramiona, jego ojcowski mocny uścisk, jej ściśnięte gardło. Wieczorem, w swojej najładniejszej sukience, z ciężkim sercem, dręczy się myślą, że poddała się miłości z takim niebywałym szaleństwem; pociesza się, piękniejsza od innych dziewcząt, z dumą kręci się po weselnej sali. Zimno, z uśmiechem całuje zmieszanego pana młodego, wystrojonego w garnitur, spogląda na narzeczoną, która zwyciężyła, tęgawa dziewczyna, taka spokojna, pozbawiona tajemniczości, pozbawiona tego, co jest w niej. Kpi z siebie za swoją głupotę i jednocześnie, czując ten ból w piersiach i brzuchu otwarcie bierze Berka pod ramię. Niech wszyscy wiedzą. On spogląda na nią, zdziwiony, może rozumie. Nic nie mówi. Rozumiał cały czas. Berko odwiedza często wdowę po Jonatanie, mówi Amiram. Z początku myślała, że to wizyta kondolencyjna. Wiedziała, że lubił jej męża. Potem przychodził nadal. Te wizyty stały się regularne. A ona nie rozumiała, mówi Amiram. Przychodzi. Siedzi godzinę czy trochę dłużej. Milczy. Odchodzi i znów przychodzi. To ją zaczęło męczyć, mówi Amiram, aż powoli zaczęła rozumieć – prosta dziewczyna, nie wiem dlaczego Jonatan ją wybrał. Lecz gdy pojęła całą grozę, mówi Amiram, nie mogła już z nim siedzieć. Nie mogła znieść jego winy, jego milczenia, jego dużej ciężkiej, pochylonej głowy. Już go chciała poprosić żeby nie przychodził. Potem zaczęła się nad nim litować. Gardziła nim, myślę. Nienawidzi go i lituje się nad nim. Jonatan. Najprostsza i najdziwniejsza z jej miłości. Może tylko te szalone, pozbawione sensu i logiki miłości są prawdziwe, pociesza się. Twarz Jonatana rozmazuje się i odchodzi. Już niedługo miną dwa lata. Jonatan, ukochany, który zmarł innej. Dlaczego twoja żona nie urodziła ci dziecka, żeby było na wieloletnią pamięć, małego Jonatana? Przed miesiącem usłyszała, że tamta znów wychodzi za mąż. Ucieszyło ją to. Odtąd pamięć będzie wyłącznie moja. Lecz on oddala się coraz bardziej. Każdego dnia jego postać robi się mniej wyraźna. Niedługo już dwa lata. „Wdowa”, mówi Amiram, „może przebaczyć, litować się. Czy ja wiem?! Byłem przy nim w czasie tych ciężkich zafajdanych godzin, w ciągu tych strasznych, pieprzonych chwil – ja go mogę tylko osądzać. Powtarzam: na tę czy na tamtą stronę. Nie ma środka. Muszę go osądzać. Nie wiem jaki bym był na jego miejscu i w ogóle. Dziękuję Bogu, że to nie ja byłem na jego miejscu. Jego wątpliwości były zapewne słuszne, rozumiesz? Musiał jednak zrobić cięcie. Musiał. Nie zrobił. I ja go osądzałem, nie mogłem inaczej, nie mogłem.” Ona patrzy na niego, pięć miesięcy później, z wielką złością. Z zazdrością może. Może. „Dużo rozmyślałem. Całe noce nie spałem. Nie myśl, że to się tak sobie zdarzyło”, mówi i coś porusza się pod cienką skórą jego policzka. „To, jak ci wytłumaczyć? To straszny ból. Zafajdany. Wiesz jak byłem do niego przywiązany.” Ona patrzy na niego. Wysoki, smukły, umięśniony, kościsty, mocny. Amiram. Berko zrobił z niego dowódcę pułku. Gdy Berko przybył do dywizji, szóstego dnia miesiąca, Amiram już był jego zastępcą. Rysiek był wśród zabitych w pięciu pierwszych czołgach. I już istniała ta pierwotna, ukryta, wielka niechęć pomiędzy nimi – i Berko był w niej słabszy. I ona, sama wtedy, opuszczona, w małym hotelu w Beer-Szewie, zbiera z obawą, z żalem, z jakimś piętnem wstydu, swoje rzeczy i jego. Ubiera mundur. Idzie na wojnę. Sobota. Samochody pędzą na południe. Tłumy kłębią się na szosach. Czy Berko zdołał dotrzeć do dywizji w tym strasznym bałaganie? Sama na skrzyżowaniu dróg, zalękniona, czeka na okazję, żeby jechać. „Żołnierki nie idą tam, sierżancie”, mówią jej. Lecz ona nadal czeka, uparta, z poczuciem winy, udręczona. „Czy przeze mnie napisałeś ten list, Ami?” pyta szeptem, jakby chciała odczuć dziwną przyjemność w tej sytuacji. Pyta – i przeraża ją to pytanie. Prawie wstręt w jego oczach. „Przez ciebie?” mówi do siebie, po dłuższym milczeniu. Tak jakby powiedział: Kim ty w ogóle jesteś? Jakby powiedział: Wysoko siebie cenisz, co? Jakby powiedział: Myślisz, że spędziliśmy razem kilka nocy i już jestem o ciebie tak zazdrosny, że aż nie potrafię logicznie rozumować? Jakby powiedział: To niepoważne, moja pani. Ty, która biegałaś między naszymi posłaniami, jak możesz sobie pozwolić na myśl, że to przez ciebie? Dlaczego przez ciebie? Co to ma z tobą wspólnego? To moja sprawa z samym sobą !, mówi. Rozczarowanie drąży w niej i przemienia się w złość: To obrzydliwe, wiesz? Komu i czemu to zaradzi? Co naprawi? Kogo przywróci do życia? Postąpiłeś ohydnie! Jego usta wyginają się dumnie. Potrząsa głową, oczy zwężają się w dwie szparki gdy na nią patrzy: Ohyda? Ty to mówisz, moja pani? Ty? Coś z tej cholernej winy powinno się było i do ciebie przykleić. Kiedy się wszystko zaczęło, jak myślisz? Pomyśl gdy prześpisz noc, jeśli będziesz mogła spać. Od tej pory nie widziała go. Słyszała, że dostał, lub dostanie rangę podpułkownika. Że dostał lub dostanie nową dywizję. Tęskni za nim, nienawidzi go, bo wzbudził w niej ten straszny ból hańby. W niej także. Dlaczego i w niej, buntuje się. Ja nie. Wykreśl mnie z tej sprawy, nagabuje Amirama, gdy jest sama i z nim. W porządku, spałam z tobą. I z nim. Ale stąd aż do obarczania mnie ta straszną, przerażająca winą, odległość jest duża. Czym zawiniłam? I, jak małe dziecko, myśli: Co ja w ogóle takiego zrobiłam? Lecz nie jest dobra w takich dyskusjach. Nawet z sobą. Jest w niej jakaś podzielona na małe części pustka, która się wypełnia. „Skurwiel, Berko”, mówi do siebie. Ty jesteś winien. Ty naprawdę jesteś winien, do diabła. Więc zdejm ze mnie ten ciężar. To nie ja. To nie ja. Z początku chce, żeby się otrząsnął, żeby walczył. Z gniewem. Żeby siał postrach. Żeby gromił. Potem zrobiło jej się wszystko jedno. Gdy on unosi wzrok znad gazety, wieczorem, i mówi: „Powoli przekonuję się, że Rabin jest najodpowiedniejszym dla nas człowiekiem. Coraz bardziej widać jak mądrze prowadzi te sprawy, te rozmowy o układach.” Ona buntuje się. Skurwiel. Przez ciebie, cała ta duma i cała siła i potęga, twoja i wszystkich, przemieniły się w zakłopotanie, ukryty strach, w taką niepewność, w płacz za odrzuconym spokojem. Pewnego wieczoru przyłącza się do osiedleńców. Tam też jest sama. Ma tam paru znajomych, byłych oficerów, żołnierzy dywizji – lecz ten spokój, ta przesadna wesołość, ta bezpłodna zabawa, nie przynoszą jej ukojenia. Wydaje jej się, że wszyscy na nią patrzą. Jest dziewczyną z hotelu w Beer Szewie. Piątek. 11 przed południem. Berko: „Jestem w hotelu D. w Aszkelonie. Powiedz Rysiowi, żeby wrócił z terenu.” Bierze klucze od szofera i wsiada do swojego pięknego samochodu, zaparkowanego na skraju piaszczystego terenu. Ona siada przy nim z nieukrywaną przyjemnością, i tak wszyscy wiedzą. Teraz rozumie, wszyscy nią gardzą. On usadawia się wygodniej. Oficer wywiadowczy, Hilel. On przekreśla sprawę, swoim ówczesnym zwyczajem, jednym ruchem ciężkiej ręki: „Niech nie histeryzują z powodu każdego egipskiego ładunku. Przecież byliśmy na wodzie tydzień temu, widzieliśmy nie? Potwierdź to u oficera wywiadu dywizji, dla pewności. Zawiadom mnie w hotelu D. W Aszkelonie.” W środku drogi postanawia, że pojadą do Beer Szewy. Nie. Ona postanawia. No to co? A on się zgodził. Mały hotelik w centrum. On próbuje połączyć się z dywizją. Ona czeka na niego niecierpliwie. On w końcu rezygnuje: „Przekaż i mój numer – 2025, w Beer Szewie, a nie ten, który przedtem przekazałem, rozumiesz?” krzyczy na nieznaną telefonistkę. „Tak. Powiedz, że pułkownik Adar. Jak się nazywasz? On nawet nie pamięta imienia tej idiotki o nieznanej twarzy. Po wojnie traci wiele godzin próbując ją znaleźć, jakby to mogło w czymś pomóc. Zamknęli się w hotelowym pokoju aż do następnego przedpołudnia. Głosy ludzi, szum motorów samochodowych, za tym mruczącym spokojem: „Chwileczkę co tam się dzieje? Przecież to Jom Kipur, nie?” On, z furią prawie, ubiera wojskowe spodnie, ona okrywa się prześcieradłem, jakby ktoś obcy wdarł się do pokoju. On zbiega na dół, do telefonu. Odpycha, prawie siłą, grupę rezerwistów próbujących dzwonić na północ. Jakoś, dzięki jego oficjalnej postawie czy znanej twarzy, mimo, że nie nosił bluzy, dopuścili go do aparatu. Po długim wysiłku udaje mu się połączyć z dywizją. Z daleka krzyczą na niego jakby był dzieckiem. Szukali go w Aszkelonie, telefonicznie i przez posłańców. Przeszukali wszystkie hotele. On biegnie na górę, wpada do pokoju. Rzuca na nią niewidzące spojrzenie i znika. Helikopter weźmie go na linię frontu. Prosto tam. Nagle jest wojna. Już po wszystkim, gdy wielka cisza zapada nad pustynią, zrytą aż po horyzont na szlakach ruchu pojazdów, gdy dymy się rozwiewają, udaje jej się dotrzeć do dywizji. Trzy tygodnie w Refidim, pomaga w biurze zaprzyjaźnionego dowódcy, odwraca oczy od innych, sprawdzających ją, bezustannie, z daleka, chłodno. Jedzie niżej i widzi swoją dywizję, rozbitą, przerzedzoną, pod ołowianym bezlitosnym niebem. Niewiele czołgów ze śladami pocisków. Ludzie milczący, brudni, i tak ich mało. Bandaże na głowach, na rękach. Zmęczony uśmiech, bardzo zmęczony, w kącikach ust Berko, gdy ją widzi, w cieniu tymczasowego namiotu. Czy jej serce zadrżało wtedy, go zobaczyła przed sobą? I zmarli. O niektórych już wiedziała. Jonatan. Rysiek. Jonatan. Peri. Kaspi. Owed. Dani. Cohen. Aminow .Jonatan. Przemierza, z Berko, a bandaż na jego ręce jest brudny, piaszczyste drogi do tych, bardzo nielicznych, którzy zostali, i widzi, że nie ma w nich radości, że ocaleli, i widzi, że nie ma wielu jeszcze znanych twarzy, i widzi, że wszyscy patrzą na nią pustym wzrokiem, bez oskarżeń, bez złości. W nocy leży, jak dawniej, przy nim w jego namiocie, a on jest w innych, zadymionych miejscach, wędruje. Nie może spać, jak teraz. I nie dotyka jej ciała, pragnącego go aż do bólu. Tylko jego dłoń, jakby nieświadomie pieści jej twarz. Jakby mówił: Nie troszcz się. Jakby mówił: Ja jestem wszystkiemu winny. Ty nie. Ty nie zawiniłeś. Jakby mówił: Całym swoim ciałem będę cię bronić przed najstraszniejszym. Jakby mówił: Co za ból. Ona dygocze i czuje strach. Już świt, a sen nie przychodzi – ani do niego ani do niej. Z jego ust wyrywa się jakby skowyt. Nie płacz. Nie jęk. Dziwne echo, długotrwale, odpychające „Jaa`lla”, mruczy, po długim milczeniu,” jak poszła ta dywizja”. Rano, w kuchennym namiocie, kilkunastu oficerów, tych ocalałychą zjada śniadanie w nieprzeniknionym milczeniu. Spoglądają na nią, gdy wchodzi, i znów zamykają się w sobie. A ona myśli, że przecież w ciągu trzech tygodni nie widzieli kobiety, nawet dłużej. Już mnie nie szanują, dręczy się ze złością rozpieszczanej. Kiedyś mnie szanowali, moją urodę, za którą widzieli rozum i zadziwiającą dojrzałość. Nie, są otępiali uczuciowo, zmęczeni, zranieni - próbuje się pocieszyć, ratować swoją egoistyczną dumę, która została dotknięta. Je bez słowa, zamknięta w sobie. Gdy do niego telefonuje, do pokoiku w prawniczej bibliotece, odpowiada jej cichy głos bibliotekarki Cijony. Czy ona poznaje jej głos? Cijona woła go: Baruch! Nie pyta kto prosi i dodaje: Chcą z tobą mówić. A ona może go widzieć, otrząsającego się z rozmysłem z zajęć przy stole w kącie, razem z kolejnym towarzyszem, który mu pomaga w niekończących się poszukiwaniach. Ona chrząka przed grą. Bawi się intonacją swego głosu gdy go słyszy w słuchawce. Czasem prosi pułkownika Adara, czasem Barucha, czasem pułkownika Berka. Ma prawie przyjemność z tej swojej gry, z jego osłupienia, gdy ją poznaje po drugiej stronie linii. I jego była żona. Jeszcze zanim się zwolnił z wojska przyszła do nich. W gazetach nigdy nie zamieścili oskarżeń przeciw niemu. Mimo to pewna jest, że wszyscy wiedzą. Jego żona, Dida, wiedziała, z rozmów z żonami oficerów. Szczupła, chłopięca, krótko ostrzyżona, niemodne dżinsy, męska koszula, szare oczy. Wie, że jego żona jest inspektorem szkolnym, że jest samodzielna, że żyje z innym mężczyzną od czasu gdy rozeszła się z Berko, że jest bezpłodna, że robi doktorat z literatury na Uniwersytecie Hebrajskim. „Szalom”, powiedziała, „jestem Dida. Pewnie o mnie słyszałaś. Jesteś Nicole, prawda?” Nie cierpi jej z powodu tej jej wielkiej gotowości, jej spokoju, jej dobrej woli. Siedzą razem w kuchni i nie ma w niej zakłopotania gościa. „Nicole? Wyglądasz na „sabrę”. Potwierdza skłonem głowy. „ To dlaczego dali ci na imię Nicole?” Opowiada, chyba po raz setny w życiu, o kobiecie, która ukryła jej matkę w czasie wojny. „Co ty powiesz?” ma zachrypnięty, przepalony papierosami głos; twarda, lecz jest w niej jakiś rodzaj naiwności, i dużo zdziwienia. Nadchodzi Berko i coś nieznanego zapala się w jego spojrzeniu na widok żony. Nie ma między nimi niechęci, odkrywa, patrząc z boku, zaskoczona, jakby trochę zawiedziona; nie ma też miłości między nimi – ale znają się dobrze. I oto on otwiera usta. Mówi. Mówi. Tłumaczy żonie wszystko to, co ona, Nocole, zdołała z niego wycisnąć słowo po słowie, z wysiłkiem, w ciągu wielu dni i miesięcy. A teraz mówi chętnie o wszystkim i tak otwarcie, tej twardej, szczupłej kobiecie. Ona nagle odkrywa ze zdziwieniem jakieś niezwykłe, proste, spokojne braterstwo pomiędzy nimi; jakiś rodzaj dziwnie pełnego zrozumienia. Żona pyta: „A Dado?” „Dado”, odpowiada jej „Dado ma swoje problemy. Dajan też. Przekazałem Danowi teczkę z informacjami, jakie wyszły na jaw w czasie śledztwa w dywizji, w pułkach, z uwagami Remeza. Obiecał mi, że przekaże to może samemu premierowi. Znasz Remeza? Jest przyjacielem Dudika. Jest w prokuraturze wojskowej i zna się na procedurze. Być może posiedzimy z nim nad sprawą. „Opowiadają” mówi żona, „że Arik zostanie szefem sztabu. Może byś do niego wskoczył?” On kręci głową: „Po pierwsze on nie ma szans. Poza tym jeśli on nie przychodzi do mnie – dlaczego ja mam iść do niego? Nie ma zamiaru zaczynać wyjaśniająco-przekonywujących odwiedzin”. Nicole otrząsnęła się i poszła nalać kawę. Poczuła się oderwana wobec tego pewnego, dojrzałego głosu żony; wobec jego otwartości wobec niej. Pomyślała, że tamta zawraca mu głowę: „Jeśli jest winny, to jest winny. Po co się rzucać wokoło. Niech spuści głowę. Niech powie, że jest winny. Bo jest, jest. ” W każdym obcym człowieku odbija się obraz jego winy; w każdym tytule w gazetach; w każdej chwili milczenia. Każdej bezsennej nocy widzi swoją winę i nie może się od niej uwolnić. Prześladują go cały czas, dniami i nocami, jego wina, i ona. d) „Dlaczego nie śpisz?” pyta go w nocy. On waha się długo zanim jej odpowie. Oczy ma utkwione w sufit jakby tam migotał film z dawnych dni. „Nie wiem”, mówi. „Nie wiem, Niki, czy śpię czy nie śpię. Jest we mnie jakiś ...” zastanawia się przez moment, „jakiś strach przed snem, przed tym co mi się może przynieść. Śpię i jednocześnie jestem przytomny. Śpię przytomny. Czy ty to rozumiesz? Ja nie.” Szuka po ciemku paczki papierosów, zapala. Ma na czole krople potu. „Gdy wstaję, nie wiem wcale czy spałem czy nie. Nic nie pamiętam ze snu. Wszystko wymazane, wszystko ciemne...” Znów przerywa, czerpie siłę z papierosa. Maleńki czerwony węgielek żarzy się przed nią. „Ale wiem, że jeśli śpię to tak jakbym był przytomny. Nie ma żadnego odgraniczenia. Rozumiesz? Myśli ciągną się także we śnie. Rozumiesz?” Ona rozumie, na swój sposób. Cieszy się tak bardzo, że on się boi. Nareszcie. Powinien się bać. Ona chce żeby się bał. Czy on czuje, że nie z troski zadała to pytanie? Czy zauważa chłód w jej oczach, gdy go obserwuje? Ucieka od niej wzrokiem tak jak Jonatan. Boi się. Każdy dzwonek telefonu, który rozrywa zawisłą między nimi ciszę, wywołuje u niego dreszcze. Kurczy się jak uciekinier wykryty w swoim schronieniu, a w oczach ma pytanie: „Jak mnie wykryli?” Ona rozkoszuje się jego strachem. Ale, do diabła, on się nie plącze, nie załamuje, nie wykoleja, nie płacze, nie krzyczy, nie wije się bezradnie. Zawsze podnosi się ze swych upadków, które tylko ona potrafi dostrzec. Zawsze wstaje. Ta jego naiwność, ten ograniczony sposób myślenia, ta niewielka wyobraźnia, to wyjałowienie uczuć – ona to sobie tłumaczy, z pogardą, ze zdziwieniem – one go trzymają,. Gdyby się załamał mogłaby roztoczyć nad nim opiekę, może – ale on się nie załamuje. Nawet już nie jęczy, nawet nie krzykiem spod serca, jak wtedy. Milczy. Poważny. Starzejący się. Ciężki. Bardziej leniwy. Gdy zwolnił się z wojska miała dla niego – tak myśli – litość. Jeszcze się nad nim litowała. Potem już nie. „Odejdź od niego”, mówiła sobie. I próbowała raz po razie. Nie umie sobie, do diabła, wytłumaczyć, dlaczego zawsze wraca. Czuje się coraz bardziej złapana w pułapkę. Nie znajduje drogi na zewnątrz, gdzieś daleko od tego wszystkiego. Nie znajduje. I nadeszła ta niechęć. Jej całym pragnieniem jest rozkoszować się jego załamaniem. Wie, że to złe, ale nie ma niczego innego. Godzinami siedzi i przypatruje mu się w milczeniu, chłodno – a on nie może znieść jej chłodu, jej niechęci. Odwraca od niej wzrok. Nie rozmawiają. Pewnego dnia wstała i zaciągnęła go do dużego sklepu przy ulicy Dizengoffa, w centrum. Omal z pochyloną głową stał tam gdy kazała pokazać koszule, spodnie, skarpetki dla niego. Wszystko. Modne. Nikły, nieśmiały uśmiech starego człowieka odgrywającego rolę błazna przy dziecku, przykleił mu się do ust. Posłusznie ubrał spodnie rozszerzane u dołu, opiętą koszulę z rękawami z koronką. To prawda, wyglądał jak błazen. Kupiła mu ładną odzież, ale on, gdy tylko wrócili do domu, przebrał się bez słowa w swoje stare ubranie. Nosił sztruksowe spodnie i wełniane koszule z wysokimi kołnierzami zimą, wyblakłe spodnie i trykotowe koszulki latem, i zamszowe pantofle cały czas. Jest innym człowiekiem. Starym. Studzonym. Malowanym. Rezygnującym. Wybaczającym. Ugodowym. Czy on cierpi tak jak ja – zastanawia się, wściekła. Nie – mówi do siebie – on nie cierpi tak jak ja. Nie jest tak skomplikowany i dlatego mniej cierpi. Lecz ten zaczepny błysk, który miał w oczach przed wojną, zanika coraz szybciej. A oczy, które patrzyły wtedy na wszystko prosto, ze spokojną pewnością, z odcieniem lekceważenia, bez drgnienia powiek, są teraz spuszczone – gdy je unosi i patrzy na nią, na innych, powieki opadają i unoszą się, jak przy wielkim zakłopotaniu. Beztroska pewność, duma, zniknęły. Już nie jest dumnym człowiekiem. A może ona nie potrafi dostrzec jego cierpień? Nagle wyrwany został ze swego świata, po tylu latach. Dywizja rozgromiona, rozbita, stracona, przesunięta na tyły, rozchodzi się, rekonstruuje się oddział za oddziałem , w nowych pułkach. Przez jakiś czas kręci się bez funkcji. Nie ma dla niego zadania. Nie ma sądu. Nie ma wyroku. Nie ma komisji śledczej. Nie ma nawet aktu oskarżenia. Lecz coś jest w powietrzu, jakieś napięcie, okrucieństwo. Coś w oczach jego znajomych, jego wielbicieli, wrogów w mundurach. Ci odwracają od niego wzrok. I jest coś obcego, oddalonego, w oczach jego przełożonych. A potem pewnie list Amirama. Nowy generał wzywa go: „Berko, może weźmiesz rok urlopu na naukę, a potem dużo działań w akcji? Chcesz dwa lata na naukę na uniwersytecie na rachunek wojska? Taka gra. „On się dziwi, jeszcze nie pojmuje klęski: „Ja i uniwersytet? Zwariowaliście?” Wtedy miał jeszcze w sobie coś z wściekłości, która się nie ugina, z odwagi: „Dowódco, jeśli macie coś jasnego przeciwko mnie, kładźcie sprawę na stół, do wszystkich diabłów. Już pięć miesięcy łażę bez zajęcia. Nie kręćcie. Nie brukajcie się tchórzostwem. Jeśli coś macie, to walcie, do diabła”. Lecz nikt nic nie mówi i atmosfera wokół niego zagęszcza się, odosabnia go. A ona z nim jest. On nie chce od niej odejść i nie prosi żeby ona odeszła od niego. Jest z nim. Jak pieczęć potwierdzająca jego winę. Jakby hańba ich przykuła do siebie. Jest pewna, że wszędzie to wałkują. Że wskazują palcem, ruchem brody. Że ona jest ucieleśnieniem zepsucia, niemoralnego nasycenia z okresu beztroski. Z początku zadziera głowę, ze złością potrząsa grzywą włosów, jak lwica gotowa do walki. Ale nikt nic nie mówi. Nikt nie szepce. Nikt nie patrzy. A ona wszystko widzi i wszystko słyszy. „Nie rezygnuj, słyszysz?”, mówi wtedy do niego. A on, którego wielbiciele składali hołd jemu i jego sile i spokojowi i pewności siebie, a teraz uciekli przed nim jeden po drugim, on ściąga ramiona i idzie do nowego głównodowodzącego.. Po powrocie stamtąd jest w ciężkim nastroju, milczący i nie ma już w oczach tego prowokującego błysku. Niewiele udaje jej się z niego wydostać. Sprawy zostały doraźnie przesądzone – rozumuje. „Uzdrowienie wojska”, mówi z goryczą Berko i zapala papierosa. „Ja jestem członem w tym uzdrowieniu. Jestem tym wyrostkiem robaczkowym, który wycięli”. Śmieje się niewesoło. Tak. Ona dowiaduje się później od innych, że nie oskarżono go. List Amirama też nie został przedstawiony. Chwalono go. A jednak zrobiono cięcie jak chirurgicznym nożem. Trzy dni później zdjął mundur. „Właściwie”, mówi, „nieźle byłoby spróbować się uczyć. Wyobraź sobie: ja – studentem”. Znów śmieje się niewesoło. Ale nie uczy się, oczywiście, nawet nie zapisał się na studia, żeby uczciwie przyjmować pensję od wojska. Może nie chce przebywać wśród młodych. „Gdybym spróbował siedzieć, słuchać, uczyć się akademickiego sposobu myślenia – pewnie by mi się powiodło”. Ona próbuje nakłonić go do tego. „Dlaczego się nie zdecydujesz – spróbujesz w ciągu trzech miesięcy – i zobaczysz”. On się krzywi. „Zostaw mnie z tym, Niki. Naprawdę. Nie mam do tego głowy”. Milknie. Potem, jakby do siebie, rzuca: „Zapaskudzili mi grzbiet trądem. Muszę się od niego uwolnić”. A ona, pełna niechęci, omal nie powiedziała: „Trąd jest w tobie, wewnątrz. Nie na plecach”. Nicole rezygnuje. Coś się w niej załamuje. Jego walka jest cicha. Rozgrzeszająca. Jakby kierowała nim jego wielka wina. Swoimi spokojnymi pełnymi rezygnacji drogami szuka dla siebie usprawiedliwienia. Ona chciała żeby walczył inaczej – przecież to też i jej walka. Więc gwałtownie ucieka na zewnątrz. Długie godziny chodzi po ulicach, nad brzegiem morza, siedzi w kawiarniach. Przyciąga wzrok – lecz to nie to. Wraca do domu - przegrana. I tak to jest. Mieszkanie. Spotkania na uniwersytecie. Ta ponura walka o to żeby się otrząsnąć. Ludzie na ulicy. Spojrzenia na teatralnych premierach, na które go ostentacyjnie zaciąga. Nazwiska na skrzynce pocztowej i na drzwiach przy dzwonku. Mijają puste dni. Wieczory przed telewizorem. Ból. Długie noce, bez odpoczynku dla ciała, bez ukojenia dla duszy. Przygnębienie. Poranny półmrok przy zapuszczonych żaluzjach. Hańba. Czeki nadsyłane pocztą. Gazety. Złość. Sąsiedzi. Jego spuszczony wzrok. Jej wrogość. Jej zimny do niego stosunek. Jego starzenie się. Jego wobec niej uległość. Jej próby odejścia na zawsze. Jej niecierpliwe oczekiwanie na jego powroty. Rodząca się w niej ostatnio nienawiść, gdy słyszy zamierający szum motoru jego samochodu na dole. Bezwład, zanik sił, pustka, zamieranie zapału i nadziei po pełnym rezygnacji, znojnym zbliżeniu fizycznym. Zapadanie się w bezładny sen i budzenie się – bez niego. Hańba. Chłodny strumień wody spłukujący wszystko i niczego nie zmazujący, rano, gdy wszystko wraca i panoszy się w niej od nowa. Wszystko. Wszystko. Wszystko. Mamo. Mamo. Spalam się. Spalam się. Nie mogę więcej znieść. Nicole - każdego ranka hoduje nowe sadzonk nienawiści, zemsty. Cienka, przylegająca bluzka na gołe, chłodne, wilgotne, piękne ciało, które znało cały ból miłości, i nadal , o dziwo, pragnie tego bólu, gdy kropelki wody wsiąkają w materiał i jej piersi i brzuch i fałda podbrzusza przyklejałą się do tkaniny; otrząsa swoje długie śliczne włosy z wody, rozpryskując ją wokół siebie w świetle padającym z otwartych okien, a wodny pył połyskuje ostrymi kolorami i otacza ją jak aureola, podczas gdy nakręca numer telawiwskiego uniwersytetu, prosi o połączenie z biblioteką prawniczą, czeka, słyszy głos bibliotekarki, mówi: „Poproszę pana generała Berko”, znów czeka, chrząka, żeby oczyścić gardło, słyszy jego głos, jego pełne wahania, gotowe na najgorsze, „Halo”, zmienia głos jak aktorka, i mówi : „Czy to pan Berko Adar? Przepraszam, mówię z Jerozolimy, ja” – z premedytacją odczekuje chwilę – „nazywam się Pnina Cederbojm, to panu pewnie niewiele mówi, proszę mi wybaczyć, że przeszkadzam” – czeka, a krew tętni jej w żyłach, i wie, że jego twarz blednie, krew z niej ucieka, i że udało jej się, świetnie jej się udało. „Bardzo żałuję, ale muszę z panem porozmawiać” – mówi. Jego napięte, bezradne milczenie. „Cederbojm Pnina” – mówi Nicole nie swoim głosem. Monotonny głos młodego człowieka w polowym telefonie z okopów poraża teraz jego uszy – ona to wie. Dlaczego nie pomyślała o tym dotychczas? „Mój zmarły mąż” – mówi ostrożnie – „z umocnień P., z Suezu”. Milknie. Zmusza go tym, podstępnie, do odpowiedzi. „Tak” – mówi – „tam, pamiętam”. On nie umie kłamać. Tak bardzo chciała żeby tym razem kłamał. Tak pragnęła, żeby się wił, wykręcał. „Pan, panie Adar, opowiadali mi, pan z nim mówił przez telefon zanim ... zanim ...” Ona słyszy, z odległości tylu dni, jak on bezradnie się krztusi. „Proszę nie myśleć, że ja jestem zła, panie Adar. Ja rozumiem jaka była sytuacja”. Jego ból uderza w nią, mimo, że on milczy. „Muszę z panem porozmawiać, panie Adar. Może się pan ze mną umówi? To znaczy, gdy pan będzie w Jerozolimie...” Milczy. Czeka na jego odpowiedź. On mówi niskim głosem, powoli. Nie wykręca się. Wierzy wszystkiemu. Naiwny. Winny. „Panie Adar – mówi – „ to dlatego, że ... to czworo małych dzieci. Najstarszy ma dopiero siedem lat, trudno mi się wybrać do Tel Awiwu. Pan rozumie?” On rozumie. Proponuje spotkanie w jerozolimskiej kawiarni. „Nie, proszę. Nie w kawiarni. To dla mnie nieporęcznie, pan pewnie rozumie? Może spotkamy się w domu?” – waha się – „Tak będzie o wiele lepiej. Dobrze? Kiedy pan może, panie Adar”? Potem odkłada słuchawkę, opada na fotel, rozluźniona, z wyciągniętymi na boki nogami, i zamyka oczy. Ma pustkę w głowie, a ten cienki, wędrujący ból słabnie, przyciemnia się, tępieje, i ona znów zatapia się w pięknie tamtych piaszczystych przestrzeni aż po horyzont, po których znów biegnie, w wojskowych spodniach i w sandałach na nogach, do tych pięknych ludzi w maskach chroniących od pyłu, w ochronnych okularach, w zielonkawych kombinezonach, poza zachody słońca, poza krwawo-złote kopuły nieba, a oni wyciągają ku niej ramiona z wielką miłością.

hebrajska kafé gazeta nr 1 1 tiszri 5781 (19 września 2020) foto: okładka biografii jehudy amichaja. ​ 1 kraj i państwo ​ pierwszy dzień miesiąca tiszri to nowy rok 5781. henry kissinger w 2012 oświadczył, że w ciągu dziesięciu lat nie będzie izraela, nie będzie kwestii izraela na bliskim wschodzie. czas pokaże dlaczego arabowie w zjednoczonych emiratach arabskich i bahrajnie, mimo istniejącej umowy ligi arabskiej w kwestii nieuznawania żydowskiego państwa w palestynie, deklarują pokój z izraelem. od powstania państwa izraela 14 maja 1948 do 19 września 2020 minęły 26426 dni. dużo czy mało? piszący te słowa istnieje 23717. 2709 dni krócej. niewiele, prawda? według kalendarza żydowskiego świat istnieje ledwo 5781 lat. nie dużo, prawda? gdy narodził się jezus w betlejem (bet lechem), świat miał ledwo 3761 lat. w porównaniu ze wszechświatem niewiele, prawda? a gdy zacząć liczyć pokolenia, jakie nas dzielą od tego dnia, okaże się, że jest ich niewiele. to wszystko potwierdza, że czas nie ma żadnego znaczenia. nawet nie wiadomo ile go minęło od działalności mojżesza. jeśli mojżesz w ogóle istniał i działał, to może XXXIV wieki. i tak nie rozumiemy czasu. ale wiemy, że starczy jedno pokolenie na widoczne i znaczące przemiany. państwo izraela odrodzone po dwóch tysiącach lat, zmieniło się znacząco od chwili narodzin. od upadku państwa żydowskiego po zburzeniu świątyni w jerozolimie w 70 r. n. e. i znalezieniu się żydów poza obiecaną przez boga w biblii ziemią izraela, żydzi, aby powrócić do domu, mieli dwie opcje i tymi opcjami się podzielili: jedni (religijni) czekali na mesjasza, który odbuduje państwo. drudzy nazwali się syjonistami (od mitycznej góry syjon) wśród nich byli tak religijni jak świeccy. razem wzięli sprawy w swoje ręce. państwo powstało, ale już od dawna gospodarzami tej ziemi czuli się arabowie. właściwie, w 1948 miały powstać dwa państwa dla dwóch narodów. arabowie jednak nie przyjęli oferty i wytoczyli wojnę przeciw państwu żydów. potem były kolejne wojny, żydzi nie tylko nie oddali państwa, ale jeszcze zajęli dodatkowe tereny. po latach mamy więc w izraelu konflikty wokół kwestii państwa żydowskiego – są żydzi i arabowie i za i przeciw, wokół koncepcji państwa palestyńskiego – arabowie za, żydzi za i przeciw. powstało pytanie: dwa państwa czy jedno wspólne. konflikt terenów (tzw. zajętych, okupowanych) – część żydów chce je utrzymać, ale część chce oddać. problemom tym towarzyszą dziesiątki kwestii społecznych, politycznych, religijnych i innych, wśród samych żydów. rozziew ekonomiczny społeczeństwa, przywileje dla obywateli religijnych. podziały kulturowe i międzykulturowe żydów świeckich z europy zachodniej (jekim) i wschodniej (rosja), krajów basenu morza śródziemnego, żydów religijnych z kręgu aszkenazyjskiego (pogardliwie wuswusim, mają swojego rabina głównego) i sefardyjskiego (pogardliwie czachczachim, też mają swojego rabina głównego), że już nie wspomnimy o dziesiątkach ugrupowań niechasydzkich i chasydzkich, ich rabinów i podwórek (rebustw, tego ciekawego terminu użyła anka grupińska). rozdzierające podziały polityczne doprowadziły do tego, że po ostatnich wyborach w izraelu jest dwóch premierów (do rządzenia na zmianę). obrazu dopełniają kłopoty zdrowotno-społeczno-ekonomiczne z pandemią koronawirusa, które do czego doprowadzą, nie wiadomo. w pięknym geograficznie, topograficznie i historycznie kraju jest wszystko – jak mówią ich dumni żydowscy mieszkańcy. zanim państwo powstało, długo dyskutowano jakie ono ma być, ale także gdzie ma być. były różne koncepcje. ideały społeczne włącznie ze wspólnotami kibucowymi życie zastąpiło tym co jest tu i teraz. izrael zmienił się w ciągu 72 lat. ale to wciąż własny dom. 2 narody i religie. judaizm i reszta wiary ​ według biblii, od synów jakuba jaakowa syna izaaka icchaka bierze początek dwanaście plemion narodu izraela, z których dziesięć w VIII w. p.n.e. zaginęło po uprowadzeniu do niewoli babilońskiej i do dziś nie wiadomo gdzie są. potomkowie wygnanych na początku naszej ery rozproszyli się po świecie. od końca XIX w. zaczęli wracać i dziś w izraelu stanowią wielką kulturową mozaikę jednego żydowskiego narodu, w którym są żydzi z obu ameryk, afryki, australii, eurazji, każdy inny. w państwie izraela spotkali się z żydami miejscowymi, zasiedziałymi od pokoleń, z arabami, beduinami, druzami, samarytanami, czerkiesami, z białoskórymi i czarnoskórymi. będziemy o tym pisać więcej. w państwie izraela ponad 75%, to wyznawcy judaizmu. sam judaizm to obszerna mozaika poglądów, zwyczajów, mentalności i świadomości. od ultraortodoksyjnych, kurczowo trzymających się praw świata dawno już nieistniejącego, przez grupy reformujących się nieustannie, do niewierzących, ale podtrzymujących tradycję religijną. jest judaizm między innymi: talmudyczny, rabiniczny, chasydyzm (z konkurującymi podwórkami cadyków), ortodoksyjny, konserwatywny, postępowy (reformowany), izraelski, humanistyczny, społeczny i prywatny. w ziemi świętej, w kraju jezusa, chrześcijan jest ledwie 2%, druzów odrobinę mniej. około 17% to muzułmanie. są buddyści, a także godni zauważenia bahajowie, bowiem izraelska hajfa to ich światowe centrum z domem sprawiedliwości i ogrodami ze zbocza spadającymi ku morzu śródziemnemu. 3 idee. trzecia świątynia ​ świątynia w jerozolimie, która dzisiaj nie istnieje, to idea bet hamikdasz בית המקדש, przedstawiona w biblii, gdzie jest jej szczegółowy opis. po wyjściu żydów z egiptu i przekazaniu przez boga mojżeszowi tablic dekalogu, które złożone w arce przymierza wędrowały z żydami czterdzieści lat przez pustynię, po podbiciu przez żydów obiecanej przez boga ziemi (bóg obiecał i pomagał), po zdobyciu przez dawida jerozolimy, w końcu jego syn salomon buduje na wzgórzu świątynię, która trwała 372 lata, a po 72 latach pustki zastąpiła ją w tym samym miejscu druga świątynia, która trwała 585 lat. po zburzeniu w roku 70, w tym samym miejscu, dopiero w roku 691 pojawiły się muzułmańska kopuła na skale oraz meczet al-aksa, stojące do dziś. zapowiedziana w księdze ezechiela trzecia świątynia ma powstać, kiedy nadejdzie mesjasz, co może stać się w każdej chwili, dlatego istnieje dzisiaj ruch na rzecz trzeciej świątyni, jest instytut, szkoła (np. przygotowująca młodych chłopców do składania ofiar ze zwierząt), jest muzeum, sklep, portal w internecie itd. świątynne wzgórze zwie się har habaít הר הבית, a poniżej tego wzniesienia znajdują się rzekome resztki drugiej świątyni, zwane ścianą płaczu (rzekome, bo ostatnie badania wykazują, że to nie ściany świątyni, tylko mur wokół niej). w latach 80. z podwórza meczetu na tym wzniesieniu, arabowie rzucali na żydów kamienie. problem załatwiono, kamienie nie spadają, ale żydom nie wolno wchodzić na podwórze meczetu. o życiu wokół idei trzeciej świątyni będziemy pisać więcej. 4 ludzie. pod drzewkiem figowym ​ każdy człowiek jest wyjątkowy, w sensie swej niepowtarzalności osobistej. każdy ma swój świat, ale nie do każdego z nich chcielibyśmy wejść. z dwóch popędów istniejących w człowieku: do dobra יצר הטוב jecer hatów i do zła יצר הרע jecer hará, ten drugi jest najwyraźniej popularniejszy, biblia (rdz. 8,21) twierdzi יֵ֣צֶר לֵ֧ב הָאָדָ֛ם רַ֖ע מִנְּעֻרָ֑יו, jecer lew haadám ra mineuráw, jak to ujął ksiądz jakub wujek w swym przekładzie „zmysł bowiem i myśl serca człowieczego skłonne są do złego od młodzieństwa swego”. wydaje się, że w tej sytuacji najlepiej jest, gdy człowiek mimo wszystko szuka własnej drogi do popędu do dobra i swój raj znajduje pod drzewkiem figowym. wśród wielu prozaicznych, tak pożytecznych jak i zbędnych zawodów, są nazwijmy je świeckie, jak i święte profesje, np. mohel dokonujący obrzezania, rzezak zabijający zwierzęta na sposób koszerny, czyli zgodny z zasadami religii, jest sofer przepisujący święte teksty, jest wielu innych, jest nauczyciel, są zawody świeckie jak żołnierz i urzędnik. są filozofowie i pisarze i redakcyjni plotkarze. będziemy tu o nich pisać więcej. 5 sfat ewer. język hebrajski ​ język hebrajski, używany dzisiaj w izraelu, to ten sam język, którego przestano używać dwa tysiące lat temu i dawno uznano go za umarły. ale oto, od końca XIX wieku, równolegle do początków idei syjonizmu, czyli powrotu żydów do kraju izraela, to jest biblijnej ziemi obiecanej i świętej, z której zostali wygnani i języka używali tylko do liturgii, tak się mniej więcej uważa, językiem potrząśnięto, bowiem jeśli wracać do ojczyzny, to z hebrajskim oczywiście, nie z jidysz, nie z ladino, nie z żadnym innym żydowskim ani nie z nieżydowskim językiem. wokół idei ożywienia i przystosowania języka biblijnego do potrzeb czasów zaczęto się organizować. tymczasem czytaj o tym na naszym portalu: krótka historia hebrajskiego . za postać kluczową uznano eliezera ben jehudę. jego tuning okazał się skuteczny. będziemy o tym i o samym języku pisać. 6 kultury i obyczaje ​ minął zman elul, czyli czas ważnego w żydowskim życiu ostatniego miesiąca starego roku i zaczął się nowy 5781 rok od stworzenia świata. dzień nowego roku to po hebrajsku rosz haszaná ראש השנה, czyli dosłownie głowa roku. gdzieś tam trwa dyskusja, czy może właściwie to jest pierwszy dzień miesiąca nissan (okolice kwietnia), czy właśnie pierwszy dzień miesiąca tiszri (okolice września), który niezależnie od dyskusji, od dłuższego czasu i obecnie jest obchodzony. podobnie jak miesiąc ostatni, elul, tak i pierwszy, tiszri, bogaty jest w wydarzenia. pierwszych dziesięć dni miesiąca to tak zwane straszne dni ימים נוראים jamím noraím, czas skuchy i oczekiwania na dzień sądu יום כיפור jom kipúr, którego wyrok zdecyduje, czy przeżyjemy i dożyjemy kolejnego roku. kilka dni później zacznie się ośmiodniowe święto sukot סוכות zwane po polsku świętem szałasów, albo kuczki. w tym roku od 2 października po zachodzie słońca, dlatego o nim napiszemy więcej w następnym wydaniu, w którym też o święcie simchát torá שמחת תורה radość tory, z powodu zakończenia rocznego cyklu czytania 54 fragmentów tory, tak zwanego pięcioksięgu mojżeszowego. 7 życie literackie i artystyczne. wywiad izraelski ​ dzisiaj wspomnijmy poetę (prozaika i scenarzystę), którego 20. rocznica śmierci mija 22 września. urodził się w würzburgu (niemcy) i tam nazywał się ludwig pfeufer. w izraelu zmienił nazwisko na jehuda amichaj i został poetą, żyjącym pod swoim drzewkiem figowym i tam zmienił hebrajską poezję i powiedział, co myśli o swoim życiu, o innych ludziach, o tym i tamtym świecie. to wszystko można przeczytać w blisko tysiącu wierszy po hebrajsku, w wielu ich przekładach na czterdzieści języków świata i trochę tłumaczeń na język polski, między innymi w przekładzie tomasza korzeniowskiego w tomach „koniec sezonu pomarańczy” (świat literacki, 2000) i „otwarte zamknięte otwarte” (atut, 2017). wkrótce zrobimy wywiad izraelski i zajrzymy też pod drzewko szmuela josefa agnona, amosa oza i innych ludzi świata języka hebrajskiego, wartych uwagi. 8 moral-etyka ​ obok opisu świata zewnętrznego, namacalnego, zajmujemy się światem wewnętrznym człowieka. w judaizmie cały ten obszar moralności i etyki zawiera się w pojęciu musar. istnieje wiele dzieł zajmujących się ludzkim sumieniem, wśród nich powstałych już w okresie talmudycznym (np. jego traktat pirkej awot פרקי אבות tłumaczony m.in. jako sentencje, pouczenia ojców). po narodzinach chasydyzmu w europie pod koniec XVIII wieku, kierującego uwagę na duchowość życia religijnego w odróżnieniu od jego „uczoności”, która miałaby zbawić człowieka, pojawiła się wkrótce tamże grupa musarników, zajmujących się przede wszystkim aspektem moralności w życiu człowieka, choć w ostatecznym rachunku do dzisiaj nie trafiła na czoło najpopularniejszych zajęć religijnych i wydaje się, że człowiek bardziej niż własną moralnością, własnym sumieniem, bardziej zajmuje się choćby tajemnicami kabały. 9 nostalgie ​ świat się zmienia. pisaliśmy, że izrael też się zmienia. w naszych nostalgiach pokażemy trochę tych zmian, czyli izrael, jakiego już nie ma. te zmiany, oczywiście obok specyficznie miejscowych, mają też charakter globalny, międzynarodowy. w polsce też pamiętamy czasy, kiedy w sklepie kupował się na przykład חצי לחם chací lechem, pół bochenka. czy w polsce istniało zjawisko podobne do izraelskiego kowa tembel כובע טמבל, czyli czapka głupka? będziemy wspominać. 10 fiszki ​ czyli co czytać, by wiedzieć więcej o tym, o czym tu piszemy. nasze propozycje od następnego numeru.