hebrajska kafé gazeta

1 szwat 5781 (14 stycznia 2021) foto: portal muzeum podwórka starego iszuwu. (oyc.co.il)

1 kraj i państwo. jerozolima

złota jerozolima ירושלים של זהב jeruszalájim szel zaháw. nie ma w izraelu miasta ważniejszego niż jerozolima. nie tylko w historii żydów. od czasów zburzenia drugiej świątyni i wygnania żydów w roku 70, zaczęły tu napływać kolejne fale imigrantów żydowskich, głównie zwolenników syjonizmu, do miasta zamieszkałego głównie przez arabów. dzisiaj jerozolima ma status stolicy izraela, choć nieuznawanej przez onz i wydzielona jest w nim arabska część wschodnia, do której należy też stare miasto z dzielnicami (w nawiasach prowadzące do nich bramy): żydowską (4,8), muzułmańską (1,2,3), chrześcijańską (1,7,8), ormiańską (5,6) i z terenem wzgórza świątynnego. meczet al aksa stoi tu na miejscu świątyni żydowskiej, choć jak się okazuje w świetle badań, jest ona trochę w innym miejscu. do tego miasta królów מלכים mlachím i proroków נביאים newiím, jezusa i wszystkich ludów, które tu odcisnęły swój ślad, można wejść siedmioma bramami w murach starego miasta, które zwą się: (1) damasceńska albo שכם szchém, (2) kwiatów (albo heroda), (3) lwów, (4) gnojna, (5) syjonu (albo dawida), (6) jaffska יפו jáfo (jak pisał słonimski: „stary żyd mnie zapytał koło jaffskiej bramy: – ogród saski jest jeszcze? ciągle taki samy?”) i (7) nowa חדש chadasz. brama ósma – (8) miłosierdzia רחמים rachamím (albo złota) – zostanie otwarta wraz z przyjściem mesjasza. chrześcijanie zwiedzają tu bazylikę grobu bożego כנסיית הקבר knesijat hakewer, drogę krzyżową (via dolorosa - דרך הייסורים derech haisurím), a poza murami na górze oliwnej הר הזיתים har hazaitím – kaplicę wniebowstąpienia כנסיית העלייה knesijat haalijá i inne miejsca.

historyczna jerozolima już dawno wyszła poza bramy miasta, nie mieści kolejnych mieszkańców (dzisiaj ponad siedemset tysięcy). oprócz królów i proroków, kogóż tam nie widziano, nawet einstein pomieszkiwał tu krótko. ale też pisarze i poeci. jedni przyjeżdżali (szmuel josef agnon, jehuda amichaj), inni rodzili się (amos oz) i pisali o jerozolimie. jeden człowiek, jak się zdaje, nie jest w stanie objąć w całości tego zjawiska i fenomenu jakim jest to miasto, ani żaden przewodnik turystyczny, ani tym bardziej ta notka. można tylko czytać i czytać i wędrować (kiedy znów będzie można) ulicami i zaułkami jerozolimy, chłonąć to miejsce wszystkimi zmysłami i nigdy nie będzie dość.

1 kraj i państwo. talmud izraelski. hasło 3: dochował wierności

książka מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי „megilat haacmaut im talmud israeli” deklaracja niepodległości i talmud izraelski – w trzecim punkcie talmud izraelski omawia stwierdzenie deklaracji niepodległości, że naród żydowski po wygnaniu siłą ze swej ziemi שמר לה אמונים szamár la emunim – dochował jej wierności, nie zaprzestał modlitw, zachował nadzieję na powrót i odtworzenie swej wolności politycznej. autorzy stawiają pytania: czy rzeczywiście naród żydowski został wygnany, czy opuścił kraj z własnej woli? jakie to ma znaczenie prawne? czy wygnanie było karą za grzech, czy samo było grzechem? co oznacza dochowanie wierności krajowi? czy wsparcie „programu ugandy” (projekt z lat 1903-1905 osiedlenia tam żydów) było złamaniem dochowania wierności? jaki jest związek modlitwy z nadzieją i czy „nadzieja” zastąpiła modlitwę? czy rzeczywiście w każdym pokoleniu żydzi dążyli do „odzyskania wolności politycznej”?

w redakcyjnym tekście czytamy, że przecież po zburzeniu drugiej świątyni (70 rok n.e.) żydzi z własnej woli opuścili swój kraj na dobrych parę setek lat i w tym czasie modlić się trwać w nadziei nie przestali.

na te pytania odpowiada sześć tekstów: a. b. jehoszua pisząc o prawie prawa naturalnego (בזכות הזכות הטבעית) zauważa, że syjonizm pojawił się tragicznie za późno, by móc obronić żydów przed zagładą. chawacelet jahal – o deklaracji niepodległości i kwestii ludów tubylczych (מכילת העצמאות ושיח העמים הילידים). israel jaakow juwal - wypędzony siłą czy opuścił z własnej woli? (הוגלה בכח הזרוע או עזב מרצון?). hillel mali – zauważa, że deklaracja odnosi się raczej do wygnania okresu rzymskiego, pomijając babiloński, skoro horyzont czasowy syjonistów to dwa tysiące lat (להלך בין כאן לבין שם). rachel elior – we wszystkich pokoleniach byli tacy, którzy chcieli powrócić i odtworzyć życie biblijne, ale nie wszyscy, jeśli ktokolwiek, myśleli o tym w kategoriach wolności państwowej (ברית גורל וברית ייעוד). rani jeger – od modlitwy do nadziei (מתפילה לתקווה). wszystkim artykułom towarzyszą teksty i cytaty innych autorów.

2 narody i religie. judaizm i reszta wiary. bogobojni, litwacy

jak pisaliśmy w poprzednim wydaniu - wśród bogobojnych חרדים charedim są tak chasydzi חסידים chasidim, jak ich przeciwnicy מתנגדים mitnagdim, litwacy i inni. dzisiaj zatem o litwakach ליטאים litaím, którzy jak sama nazwa – nie wskazuje – to żydzi rosyjscy, zamieszkujący niegdyś tereny litwy. dzisiaj ani nie mieszkają na litwie, ani nie zwalczają chasydów, choć zachowują swą odrębność. czym się różnią oprócz stroju? to są intelektualiści tory i gemary גמרא. nie zajmują się przeżyciami i uczuciami. nawet kabała mało ich obchodzi, a co dopiero palący fajki niedouczeni chasydzi. do pojawienia się chasydów, masy żydowskie w europie wyznawały jednolity judaizm i na chasydów nie zgadzali się żydzi w rosji, owi litwacy, którym przewodził geniusz z wilna – הגאון מווילנה hagaón mewílna - elijahu ben szlomo zalman אליהו בן שלמה זלמן, który pozostał wierny nauce tory i dotychczasowym zwyczajom. książka jego ucznia, chaima z wołożyna חיים מוולוז'ין, pod tytułem nefesz chaim נפש חיים dusza życia (i dusza chaima zarazem) z 1824 stała się litwackim manifestem. już wcześniej, w 1802 chaim założył jeszywę עץ חיים ec chaim, która stała się wzorcem litwackich jeszyw. wkrótce jeden z litwaków, israel salanter ישראל סלנטר uznał, że sama nauka tory nie wystarcza, by naprawiać człowieka. dlatego założył ruch musar מוסר, zajmujący się etyką. i choć ludzi nie pociągała samo-naprawy, to jednak udało się założyć jeszywę slobodka oraz instytuty dla młodzieży. wkrótce litwacy uznali, że zamiast budować kolejne, lepiej anektować dla potrzeb ruchu musar jeszywy istniejące.

a gdy przyszedł czas na aliję עליה, na emigrację do ziemi izraela, musarnicy litwaccy zabrali ze sobą te jeszywy, np. dzisiejszą jeszywę w (c)hebronie. inne, istniejące dzisiaj w izraelu jeszywy litwackie to na przykład lomża (petach tikwa), czy poniewież (bnej brak). o ile chasydzi słyną z uwielbienia dla swych wielkich cadyków, to litwakom ta afirmacji swych „wielkich” nie udaje się. litwacy, jak mówiliśmy, to ruch intelektualistów i uczonych, nie dziw, że w końcu (na krótko przed zagładą) pojawiła się doktryna דעת תורה daat tora, według której owi wielcy uczeni powinni wypowiadać się w duchu tory i wydawać sądy nawet o całym świecie, i nie ograniczać się do tory. ową chęć supremacji i dominacji nad całą społecznością, widać oczywiście w całym izraelu i trochę poza nim.

w litwackim nurcie głównym, w izraelu pojawił się z czasem nurt jeruszalmim ירושלמים jerozolimczyków, a wśród nich odłam jerozolimczyków zasiedziałych (הישוב הישן haiszúw hajaszán – stary iszuw, od xix wieku). inne odłamy, to briskaím בריסקאים - admiratorzy icchaka zeewa sołowiejczyka, a także hachazon-isznikim - wierni awrahama jeszajahu karlica. obok innych pomniejszych, nowy trend wśród młodych to modernim מודרנים nowocześni, zwani też hecharedim hechadaszim החרדים החדשים, nowi bogobojni – którzy chcą włączyć się w nurt główny izraelskiego społeczeństwa, jedni to dorobkiewicze, inni to intelektualiści.

3 idee. koszerność i trefność

pojęcie koszerności dotyczy głównie żywności, która jest albo koszerna (zdatna) כשר kaszér, albo trefna (niezdatna) טרפה trefá, do spożycia. jest wiele warunków do spełnienia, by uznać żywność za koszerną. wymóg koszerności to jedno z 613 przykazań biblijnych תרי"ג מצוות tarjág micwót.

część tej dozwolonej i zakazanej żywności jest w biblii wymieniona i opisana. na przykład koszerne są zwierzęta będące jednocześnie parzystokopytne i przeżuwające - z dodatkowym warunkiem właściwego zarżnięcia. po zarżnięciu mięso jest badane. zwierzę nie mogło być chore ani padłe albo ze skazą. konieczne jest też właściwe przechowywanie, bez kontaktu ze sobą produktów mlecznych i mięsnych (istnieje zakaz jedzenia razem produktów mięsnych i mlecznych, np. cheesburgera). stąd dobrze jest mieć dwa zestawy do naczyń, dwie lodówki, a nawet dwie kuchnie. inny zakaz, to spożywanie zrobionych przez goja (nie żyda) – chleba לחם lechem, czy wina יין jajn.

istnieją jasne zasady kiedy i w jakich okolicznościach żywność może być spożywana. ważne są odstępy czasowe, różne dla mięsa potem mleka, czy mleka potem mięsa. naczynia winny być metalowe albo szklane, a zrobione albo sprzedane przez goja – muszą być skoszerowane przez zanurzenie w mykwie מקווה mikwe.

ocenie koszerności poddawane są też przedmioty i utensylia religijne. taką oceną zajmuje się rabin np. oddziela od ziaren dobrych te niedobre. rabini także dają certyfikaty koszerności restauracjom, barom, kawiarniom itp.

4 ludzie i postaci. pod drzewkiem figowym. israel meir hakohen (chafec chajim)

kim był ten wielki człowiek w xix wieku, gdzieś tam na białorusi koło litwy, że o nim piszemy? polska wikipedia nie ma jego hasła, choć jest w dziesięciu innych językach. israel meir hakohen nadał judaizmowi wyraźniejsze oblicze w kwestii moralności, nawołując jedynie to tego co już w nim było, ale zasypane złą wolą egoistycznej codzienności. celem israela meira było dobro człowieka i jestem przekonany, że gdyby wystraczająco dużo ludzi wiedziało o nim i przejęło się tym, co mówił i pisał, byłoby dziś na świecie mniej zła, pochodzącgo z ludzkiej mowy.

rabin ten żył w latach około 1838 do 1933. urodził się w miejscowości zdzięcioł na białorusi w obwodzie grodzieńskim. gdy miał lat dziesięć, podczas nauki w wilnie objawił się jako fenomen, tzw. עילוי iluji. ożenił się w wieku siedemnastu lat i osiadł w raduniu. żona prowadziła mały spożywczak, a on uczył się w okolicy. wreszcie został rabinem radunia, ale szybko zrezygnował, bo okazało się, że ludzie nie dotrzymywali jego warunków. w 1869 założył jeszywę ישיבת ראדין jesziwat raduń. israel meir hakohen był pod wpływem rabina menachema nachuma kaplana מנחם נחום קפלן i rabina israela salantera (musar!). gdy miał lat 35 napisał książkę chafec chajim חפץ חיים o zakazie używania złego języka, a w wieku lat 46 napisał pierwszą część miszná brurá משנה ברורהת (zrozumiała miszna), wykład zasad postępowania, z dzieła josefa karo שולחן ערוך szulchan aruch.

swoje książki wydawał anonimowo i aby się utrzymać, sprzedawał je w swoim sklepiku, bo będąc rabinem nie brał wynagrodzenia.

w wieku lat 38 wydał שמירת הלשון szmirát halaszón (dyscyplina języka) – o etyce i o walce w przezwyciężaniu w mowie złego języka. tytuł dzieła pochodzi z księgi przysłów: שֹׁמֵר פִּיו וּלְשׁוֹנוֹ שֹׁמֵר מִצָּרוֹת נַפְשׁוֹ. kto strzeże ust swoich i języka swego, strzeże od ucisków dusze swojéj (ksiądz wujek). nawiasem, ta książka jak wiele innych, też jest dostępna w internecie, po hebrajsku i angielsku. w innych pismach israel meir podkreślał, że wśród wszystkich 613 przykazań, najważniejsze są te, odnoszące się do relacji międzyludzkich (ważniejsze nawet od tych o relacjach z bogiem, o funkcjonowaniu świątyni ze złotymi kolumnami, składaniu ofiar, czy koszerności jedzenia – mimo iż czekał na zbawienie גאולה geulá i pisał o znaczeniu ofiar i innych świętości). największe jego dzieło, w sześciu tomach, to wspomniana משנה ברורה miszná brurá (ukończył ją mając lat 68).dzieło stało się kodeksem postępowania żydów aszkenazyjskich i w dużej części też sefardyjskich. israel meir wielką wagę przykładał do staranności wydań swych książek, dlatego opłacał korektorów. w sumie napisał i wydał około 25 książek.

prawdopodobnie był też pierwszym autorem książki o etyce wojskowej (machané israél מחנה ישראל obóz izraela). pisał też przeciw zwlekaniu z zapłatą robotnikowi. jego imieniem nazwano wiele ulic w izraelu. w 1944 powstał także religijny kibuc chafec chajim חפץ חיים. w kfar saba w latach 40-50. działała jeszywa chafec chajim (podobna powstała też w usa, chociaż on sam stanowczo sprzeciwiał się emigracji do ameryki).

5 sfat ewer. język hebrajski. język izraelski

wszyscy w izraelu znają popularny zwrot: עברית קשה שפה iwrit kaszé safá – trudny hebrajska język. dzisiaj w izraelu, obok odrodzonego hebrajskiego, pojawiła się mowa, zwana przez niektórych językiem izraelskim. językoznawca גלעד צוקרמן gilad cukerman (dla jednych geniusz albo prowokator, dla innych co najmniej kontrowersyjny) opublikował ponad dziesięć lat temu książkę ישראלית שפה יפה israelít safá jafá – izraelski to piękny język. jeszcze przed drukiem, na okładce swej książki o języku izraelskim, cukerman znalazł stwierdzenie, że to jego pierwsza książka po hebrajsku. autor chciał, by wydawca napisał: po izraelsku. skończyło się na: jego pierwsza książka w izraelu.

są tacy, którzy twierdzą, że język izraelski to dialekt, nie zgadzają się z cukermanem i trudno im uznać izraelski za język.

język hebrajski od zawsze ma bardzo dużo zapożyczeń. biblijny - z aramejskiego i akkadyjskiego. współczesny - z żydowskiego (jidysz), angielskiego i wielu innych języków. na przykład popularny zwrot na pożegnanie אז יללה ביי az jalla baj, no to cześć – składa się z hebrajskiego az, arabskiego jalla, i angielskiego baj. po drugie hebrajski aż się prosi, by popełniać błędy – w gramatyce istnieje mnóstwo wyjątków, pomija się samogłoski w tekstach prasowych, w prozie, w piśmie powszednim. reguły są skomplikowane, dużo słów starożytnych obok całkiem nowych, wprowadzanych, choć z oporami, przez akademię (np. powszechnie mówi się internet, a nie mirszétet מרשתת. powszechnie używa się liczebników żeńskich zamiast męskich i liczby pojedynczej zamiast mnogiej. sławny jest zwrot kupców na targu עשר שקל eser szekel (żeński i pojedyncza) – zamiast עשרה שקלים asará szkalím (męski i mnoga). w czasownikach druga osoba czasu przyszłego תלך teléch, pójdziesz, zamiast trybu rozkazującego לך lech! idź! albo trzecia osoba czasu przyszłego יביא jawí, przyniesie, zamiast pierwszej אביא awí przyniosę. albo też używanie partykuły את et, czyli biernika razem z mianownikiem. (יש את האיש הזה jesz et haisz hazé - jest tego człowieka). ciekawe zjawisko to zatrzęsienie skrótowców, których źródłem jest wojsko. krótko mówiąc – tak jak hebrajski długo był niby martwy, tak teraz jest naprawdę żywy.

6 kultury i obyczaje. od zaręczyn do rozwodu

kiedy bogobojny חרדי charedí żyd i żydówka chcą się pobrać, rozpoczyna się ustalony tradycją i prawem łańcuch wydarzeń, do których należą przede wszystkim: 1) swaty שידוכים sziduchím. swatka, swat, kojarzą w parę kandydatów. po wstępnej zgodzie następują 2) warunki תנאים tnaím - rodzice kandydatów podczas spotkania przy posiłku, spisują warunki – co każda strona zamierza wnieść, gdzie i kiedy będzie ślub i kto przyjdzie itp. po tym są 3) zaręczyny kiduszim קידושים to jest założenie obrączki, co faktycznie oznacza związek ślubu, po czym w czasach dzisiejszych od razu następują zaślubiny ארוסים irusim pod baldachimem zwanym חופה chupá. w tym samym czasie mąż przekazuje żonie, sporządzone według ustalonych warunków: 4) świadectwo ślubu כתובה kiedyś bogato ilustrowany, piękny dokument. a kiedy umiera mąż i zostawia żonę bez dziecka, odbywa się 5) chalica חליצה jeśli żyje brat zmarłego, wtedy wdowa winna wyjść za niego, a je sli nie chce, to zdejmuje z jego nogi but i oświadcza swą wolę. jeśli mąż nie umarł, ale zaginął lub praktycznie nie żyje z żoną, to aby doszło do: 6) rozwodu גרושין geruszín, mąż musi wręczyć żonie: 7) akt rozwodowy גט get. taka porzucona żona zwana jest: 8) aguná עגונה. nie ma ona żadnych możliwości prawnych wymuszenia na mężu rozwodu. to dzisiaj dość powszechny poważny problem społeczny.

7 życie literackie i artystyczne. kanon hebrajskiej literatury izraelskiej (2)

w 2018 radio kan bet opublikowało listę „70 lat 70 książek”, najciekawszych książek wydanych w izraelu od 1948 roku , tworząc rodzaj kanonu, który warto i wypada znać i który tu publikujemy. w tej części lata 60. publikacje przekładów polskich książek z listy zaznaczymy.

1962 rachel eitan רחל איתן (1932-1987) ברקיע החמישי berakija hechamiszi (w piątym niebie). pierwsza powieść autorki, zawiera wątki autobiograficzne i opisuje życie nowych imigrantów – olím chadaszím עולים חדשים, w tym sierot i dzieci porzuconych – podwórko na tyłach fabryki syjonizmu. zekranizowana w 2012.

1962 aharon appelfeld אהרון אפלפלד (1932-2018) עשן aszán (dym). ocaleni z zagłady, „stamtąd”, próbują ułożyć sobie nowe życie.

1964 szimon balas שמעון בלס (1930-2019) המעברה hamaabará (osada tymczasowa). pierwsza powieść autora. jej temat – do dziś kontowersyjny w izraelu – to życie imigrantów w prymitywnych warunkach tymczasowych osad. po raz pierwszy opisane tu przez młodego imigranta z iraku i jemu podobnych, walczących o własne miejsce w młodym państwie.

1965 chanoch bartow חנוך ברטוב (1926-2016) פצעי בגרות picéj bagrút (trądzik młodzieńczy) szósta książka autora, autobiograficzna. pierwsze trzy miesiące w powojennej europie powojennej do której trafia z palestyny żyd, bohater książki, służąc w brygadzie żydowskiej, w organizacji „brichá” przemycającej żydów do palestyny. drugi centralny wątek wątek, to kwestia zemsty na niemcach.

1967 amalia kahana-karmon עמליה כהנא- כרמון (1926-2019) בכפיפה אחת bakfifá achat (pod jednym dachem?). zbiór opowiadań, pierwszy głos gender w literaturze hebrajskiej, pytający o miejsce i rolę kobiety w twórczości, a wśród nich opowiadania „neima sason pisze wiersze”, „beer szewa stolica negewu”.

1968 a. b. jehoszua א"ב יהושע (1936) מול היערות mul hajaarót (na wprost lasów). druga książka autora. w tytułowym opowiadaniu zbioru bohaterem jest arab z odciętym językiem, który podpala las po to, by ujawnić w nim resztki arabskiej wsi, do czego podżega go i pomaga mi w tym żydowski student. autor przenosi do kolejnych utworów i rozwija w nich postać araba z tego opowiadania, co jest gestem przeciw usuwaniu tematu arabów w izraelu.

1968 amos oz עמוס עוז (1939-2018) מיכאל שלי michael szelí (polskie przekłady: mój michał [z angielskiego urszula łada-zabłocka19xx. rok..], mój michael (z hebrajskiego agnieszka …… rok..). trzecia książka autora, której bohaterka ucieka od bieżącego życia, od rodziny i otoczenia (rzecz dzieje się w latach 50. na jerozolimskim osiedlu makor baruch) do dni dzieciństwa w jerozolimie, w których byli arabscy bracia bliźniaki, chalil i aziz.

1969 icchak (awerbuch) orpaz יצחק (אוורבוך) אורפז (1921-2015) מסע דניאל masá daniel (wyprawa daniela). szósta książka autora. powieść kultowa w nakładzie trzydziestu tysięcy egzemplarzy w latach rewolucji dzieci kwiatów, tuż po wojnie sześciodniowej. bohater,spadochroniarz, ucieka przed światem plastiku (tak, już wtedy) w stronę morza i po mistycznych doświadczenia powraca do świata ludzi.

1969 joram kaniuk יורם קניוק (1930-2013) אדם בן כלב adám ben kelew (adam, syn psa. rozdział 5, tłum. l. kwiatkowski). trzecia książka autora. zmieniła spojrzenie na zagładę. ocalonym był komik, zabawiający idących na śmierć i grającym rolę psa komendanta.

1969 dawid szachar דוד שחר (1926-1997) קיץ בדרך הנביאים kaic badérech hanewiím (lato na ulicu proroków). czwarta książka autora i pierwsza w serii היכל הכלים השבורים hejchál hakelím haszwurím (pałac rozbitych naczyń). proustowski bohater, który powrócił ze studiów w paryżu, wyrusza na poszukiwanie wspomnień w jerozolimie i okolicach w roku 1936, gdzie żyją chrześcijanie, muzułmanie i żydzi, tutejsi i przyjeżdżający z różnych stron świata.

8 moral-etyka. awraham bar chija: logika smutnej duszy

awraham bar chija אברהם בר חייא (przełom xi i xii w.), żył w barcelonie, a jego dzieło הגיון הנפש העצובה higajón hanéfesz haacuwá - logika smutnej duszy albo logika duszy strapionej jak tłumaczy krzysztof pilarczyk, który pisze, iż w tym dziele autor „rozpatruje stworzenie jako połączenie materii i formy, przedstawia koncepcję duszy, poglądy na społeczeństwo i czas oraz koncepcję prawdy (obok „prawdy żydowskiej” zawartej w torze, istnieje mądrość nieżydowska). ta mądrość nieżydowska to filozofia grecka, do której ówcześni autorzy żydowscy dość powszechnie próbują nawiązywać. bar chija pisał po hebrajsku, co jest ważnym faktem wobec powszechnie powstającej w tym czasie literatury żydowskiej pisanej po arabsku. co więcej, tworzy nowe słowa hebrajskie, z racji choćby zajmowania się różnymi dyscyplinami ówczesnej nauki. jego dzieło powstało w tym samym okresie mniej więcej, co obowiązki serca, dzieło ibn pakudy, o którym pisaliśmy wcześniej, i kuzari כוזרי jehudy halewiego יהודה הלוי. rękopis książki znajduje się w watykanie. zawiera cztery rozdziały. jak pisze geoffrey wigoder (we wstępie do współczesnego wydania książki), główne tematy dzieła to: stworzenie świata בריאת העולם briát haolám, problem zła na świecie בעיית הרע בעולם baaját hará baolám oraz skrucha i życie pobożne, a w rozdziałach drugim i trzecim, omawia kwestie jom kipúr יום כיפור dnia pojednania.

9 nostalgie

kiedy już dotrzecie do jerozolimy, na starym mieście w dzielnicy żydowskiej, będziecie mogli zwiedzić muzeum podwórka starego iszuwu (społeczności żydowskiej). trochę tam wygląda jak u babci, poza tym, że to bliski wschód.

10 fiszki

דב אלבוים: מגילת העצמאות עם תלמוד ישראלי.

בנימין בראון: מדריך לחברה החרדית : אמונות וזרמים.